Bilimlendiriw ministrligi

1.1Kelbetliktiń leksika-semantikalıq ózgesheligi

Kelbetliktiń leksika-grammatikalıq túrleri. Kelbetlik zattıń hár qıylı belgilerin bildiriwi hám grammatikalıq ózgesheliklerine qaray sapalıq hám qatnaslıq kelbetlikler bolıp ekige bólinedi. Sapalıq kelbetlikler. Heshqanday affikstiń járdemisiz-aq, mánisi jaǵınan zattıń túrin (sulıw, gózzal, súmbil, qırmızı), dámin (ashshi, dushshı), ireńin (aq, qara, qızıl, kók, sarı, ala, qońir, tarǵıl), sapasın (jańa, góne, qattı, jaqsı, jaman), kólemi menen mólsherin (úlken, kishi, awır, jeńil), sonday-aq adamlardıń hár qıylı psixologiyalıq jaǵdayı, kewil xoshına baylanıslı belgilerdi ańlatadı hám olardıń sapasın keńirek kólemde ańlatadı. Bul topardaǵı kelbetlikler basqa topardaǵı kelbetlikler sıyaqlı kontekst ishinde kelgende qanday? qaysı? degen sorawlarǵa juwap beredi: Aq saqal, qara saqal, aq jawlıq, qızıl jawlıq, aydarlı bala, tulımshaqlı qız- hámmesi dárya jaǵasında sap tartıp tur (K.S.). Óziń jetim balasan (T.Q.). Ulken stoldıń dógereginde, betine birden ıssı háwir urdı (T.Q.). Sapalıq kelbetliklerge salıstırıw, arttırıw dárejesi formaları erkin jalǵana beredi.

Qatnaslıq kelbetlikler. Bir zatqa tán belgini tikkeley emes affikslerdiń jalǵanıwı arqalı basqa sóz shaqabınan (atawısh hám feyil sózlerden) jasaladı. Olar zattıń túr-túsin, kelbetin, kólemin, muǵdarın, shamasın hám basqa zatlarǵa qatnasın bildiredi: Bul seksewildiń qıysıq ózegin uzunlıǵı qulashtay kóz áynekli jılan oraǵan (Sh.S.). Erjan izalı Kókjalday qabaǵı túnerip, ózin gúreske sazladı (K.S.). Jaz baslanıp kiyatırǵanı menen azańǵı hawa biraz salqınlaw edi (T.Q.). Qatnaslıq kelbetlikler affikslerdiń jalǵanıwı arqalı atlıq, feyil, ráwish, t.b. sózlerden jasalıp, solarǵa baylanıslı bolǵan hár qanday sındı, belgini basqa zatqa qatnası arqalı ańlatadı.

Qatnaslıq kelbetliklerge salıstırıw dárejesiniń geypara formaları -ǵilt/-gilt, -ǵiltim/-giltim, -ǵish/-gish) jalǵanbaydı. Sonday-aq ayırımları intensiv formalar menen qollanıla almaydı.

Qaraqalpaq tili - har qanday xalıq tili sıyaqlı kórkem súwretlewdiń áhmiyetli quralı. Qaraqalpaq tiliniń kórkem-poetikalıq múmkinshilikleriniń negizi, tiykarı xalıqtıń awız ádebiyatı úlgilerinde payda bolǵan. Folklordıń túrli janrlarında onıń tillik materialı sıpatında xızmet etken ana tilimiz xalıqtıń kórkem sóz sheberleriniń talantı, sóz saplaw óneri arqalı kem-kemnen ısılıp, jetilip, obrazlı sıpat alıp adamǵa estetikalıq zawıq beretuǵın kórkem kúshke iye boldı. Qayta-qayta taplanıp, eń kishi janrlardan baslap dástanlarǵa shekemgi aralıqta elenip, saralanıp, ózine sán-shıray, hasıllıq, tásirsheńlik toplaw ushın uzaq waqıt hám bir neshe basqıshlardan otip kelgen til - xalıqlıq kórkem-poetikalık til, ondaǵı leksika-semantikalıq baylıqlar, stillik imkaniyatlar jetilip keldi.

Tildegi sarqılmas baylıqlardı, solardıń ishinde kelbetliklerdi kórkem ádebiyatta stillik jaqtan súwretlew quralları xızmetinde estetikalıq talaplarǵa sáykes qollanıw dásturi Qaraqalpaq tiliniń funkcionallıq-táriyxıy rawajlanıwınıń barlıq basqıshlarında keńnen eris alǵanlıǵı belgili. Xalıq awızeki dóretpelerinde ondaqı til kurallarınıń biri sıpatında kelbetlikler de úlken stillik ózgeshelikler menen qollanılıp, onnan óziniń kórkem-súwretlewshilik, pikirdi tásirli etip, bezep jetkerip beriwshi obrazlılıq kúshine derek alǵan. Bul jaǵday awızeki xalıq dóretpeleri, sonıń ishinde, dástanlar tiline názer awdarsaq, júda ayın seziledi: Batırlıgın bildirdi, ash jolbarıstay ıńıranıp, jarılǵan muzday gúńirenip, irkip aldı Shubardı.(«Alpamıs» dástanı)

Ya ulım dep, ya qızım dep jılaǵan.

Eki birdey kóz jaslını kordiń be? («Alpamıs» dástanı)

Tekedeyin tiresti,

Qorazdayın julıstı. («Alpamıs» dástanı)

Qara kaslı, kolan shashlı,

Jawdır kózli, shiyrin sózli,

Juqa erin qaymaqtay,

Awzı sulıw oymaqtay,

Piste murın, badam qabaq.

Keń qushaqlı, aq tamaq,

Hinji tisli, peri túsli.

Dańqı túsken jáxánge,

Gúlayım jalgız qız boldı. («Qırıq qız» dástanı)

Klassik ádebiyat wákilleri, máselen, Ájiniyaz, Berdaq shayır ham t.b. dóretiwshiliginde de bul sóz shaqabı olardıń jeke stillik sóz qollanıw usılı arqalı óziniń stillik, jańa názik máni ózgeshelikleri, reńbe-reń kórkemlik qasiyetleri menen ashılıp, jetilisip bardı, kórkem ádebiyattaǵı, poeziyadaǵı obrazlılıq sapası sóz ustalarınıń sheberlik ulesi arqalı tolısıp bayıdı. Hár bir kórkem dóretiwshiniń bul sóz shaqabın kórkem-súwretlew usılı, pikirge jáne de obrazlılıq qosa alıwshı kórkemlew quralı bolıw dárejesine jetkeriwdegi jeke xızmeti bar. Olardan súwretlenetuǵın zattaǵı belgilerdi ele de tásirli, súwretli, sulıw etip sıpatlawda Ájiniyazdıń sheberligi daralanıp, bunda shayırdıń xızmeti ullı.Shayırdıń kelbetliklerdi kórkem-obrazlılıq ushın qollanıw usıllarınıń bay ekenligi tómendegi qatarlardan da ayqın dáliyllenedi:

Qumırsqadek qıpsha-qıpsha bellerin. («Bozatawlı nazelim»)

Kundızdan karadur anıń shashları. («Yandıdı»)

Ekki óara kozin ekki bóledek. («Bozatawlı názelim»)

Ashıq yarsız, búlbil gulsiz,

Kiyik shólsiz, sona kólsiz,

Ziywar aytur. yurtsız, elsiz.

Adam bir diywana megzer. («Kónlim meniń»)

Kúnnen de shıraylı,

Aydan ráwishli.

Ay júzlim, pal sózlim, aqıllı, esli.

Inkarım, dilbarım, nege kelmedi. («Nege kelmedi»)

Xalıq shayırlarınıń dóretiwshiligi de kelbetliklerdiń kórkem ádebiyattıń til quralı sıpatındaǵı imkoáiyatların bayıtıp, ápiwayı sózler menen tásirlilik payda etiwshi mumkinshiliklerin ashtı, zatqa tán sapa menen belgilerdi ótkir hám tásirli sıpatlaw qásiyetlerin jetilistirdi. Mısalı:

Balamnıń óz qatarı ǵoy dep Shınargúl paqır qaydan bilsin.

Biypárwa, biyqayǵı,

Biydawlet, qumarpaz,

Pálek urǵan, zımzıya-zıpberdi.

Bir jigitke balasınıń basın qostı. (A. Dabılov. «Baxadır» dastanı)

Xalıq tilinin álwan túrli semantika stilistikalıq baylıqların kórkem súwretlewdiń tiykarǵı elementi sıpatında qollanıwdaǵı Qaraqalpaq awız ádebiyatında, klassik ádebiyat shıǵarmalarında keńnen óris alǵan dásturiy tájiriybelerdi Qaraqalpaq ádebiyatınıń keyingi rawajlanıw basqıshlarında ózine tán ózinsheligi menen belgili.Klebetliktiń leksika semantikalıq ózgeshelikleri usılay bayanlanadı