Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

5.3.Pul muomalasi statistikasi 
Pul muomalasi statistikasi pul munosabatlarini faqatgina o’rganish, 
o’zgartirish quroli, hamda ularni miqdoriy o’lchash va kompleks tahlil qilish 
metodlari yig’indisi bo’lib qolmasdan, balki u pul muomalasi jarayonini tashkil 
qilishni rivojlantirish va bu jarayonni boshqarishni samaradorligini va umumiy 
sotsial-iqtisodiy rivojlanish samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan umumiy 
vazifalarni echishda bevosita qatnashadi. Shu nuqtai nazardan pul muomalasi 
statistikasining umumiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
pul muomalasi ko’rsatkichlarni guruhga, tiplarga va maxsus sinflarga 
ajaratish, pul munosabatlarini bir butunlikda tasvirlash, tahlil qilish va bashoratlash 
uchun ularni zarur va etarli miqdorini aniqlash; 
pul muomalasi jarayonidagi o’zgarishlarni to’liq va doimiy ravishda 
kuzatib borish maqsadida statistik kuzatishni tashkil qilish va uning metodlarini 
takomillashtirib borish; 
pul muomalasi bo’yicha hisoblanadigan ko’rsatkichlarni aniqlik 
darajasini, ma’lumotlarini to’plashga, qayta ishlashga va tahlil qilishga 
sarflanadigan kuch va mablag’larni kamaytirishni ta’minlaydigan, bu jarayon 
qonuniyatlarini o’rganadigan statistik metodlarini ishlab chiqish, asoslash va 
samarali qo’llash; 
pul muomalasini darajasini, dinamikasini, va tarkibini xarakterlovchi 
ko’rsatkichlarini hisoblash, tahlil qilish va bashoratlash; 
pul muomalasidagi umumiy qonuniyatlarni va o’ziga xos evolyutsion 
xususiyatlarini aniqlash, pul muomalasi ko’rsatkichlarini o’zgarishini mamlakatni 
umumiy iqtisodiy rivojlanishi ko’rsatkichlarini o’zgarish sur’atlari va 
proportsiyalariga ta’sirini o’rganish (odatda bu ishni teskarisi ham bajariladi, ya’ni 
umumiy iqtisodiy ko’rsatkichlarni o’zgarishini pul muomalasi ko’rsatkichlariga 
ta’siri o’rganiladi). 
Yuqorida keltirilgan umumiy vazifalar bilan bir qatorda pul muomalasi 
statistikasi bir qancha xususiy vazifalarni ham echadi. Ularga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 

---

78
- alohida olingan ko’rsatkichlarni va pul muomalasini agregatlari bo’yicha 
mavjud o’zgarish tendentsiyalarini aniqlash va o’rganish. Masalan, pul, kassa va 
valyuta oboroti ko’rsatkichlari bo’yicha; 
- baho, valyutalar kursi, stavkalar uchyoti, qimmatli qog’ozlar kotirovkasi va 
boshqa ko’rsatkichlarni statistik monitoringi; 
- pul massasasiga bo’lgan talab, emissiya, pul birliklari tuzilishi, pulni 
yaroqsizlik darajasi va ularni oborotdan qaytarib olish, alohida olingan pul 
birliklarini aylanish yoki xalq qo’lida turib qolishi, pul migratsiyasi va boshqalarni 
statistik o’rganish va tahlil qilish; 
- pul muomalasi bozorni samaradorligini statistik metodlar yordamida tahlil 
qilish va bashoratlash. 
O’zbekistonda pul muomalasini tashkil qilish va boshqarish Markaziy bank 
zimmasiga yuklatilgan. 
Xalqaro miqyosda pul muomalasini tashkil qilish va ma’lumotlarni chop 
qilish bilan BMT statistik komissiyasi, iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti 
(IHRT) va Xalqaro valyuta fondi (HVF) shug’ullanadi. 
Pul massasi deganda bir mamlakat ichida jismoniy va yuridik shaxslarning 
naqd pul va naqd pulsiz qilinadigan hisob-kitob mablag’lari yig’indisi tushuniladi. 
Umumiy pul massasi (M) alohida agregatlardan tashkil topadi. Pul agregati
deganda, to’lov vositalarini likvidlilik darajasi bo’yicha maxsus klassifikatsiyasi
yoki jamg’arila borilayotgan va xarid qobiliyatini saqlovchi barcha pul vositalari 
tushuniladi. Umumiy ko’rinishda pul massasi quydagi parametrdan tashkil topadi: