Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

Asosiy kapitalni baholash.
Ma’lumki, asosiy kapital normativ xizmat
muddati xalqaro hisoblashlarda, jumladan, Jahon bankida 25 yil qilib olinadi. Bu 
davr ichida birlamchi hisobga olingan asosiy kapital bahosi o’zgarib turadi. Asosiy 
kapital tarixiy (to’liq boshlang’ich), joriy (qayta baholangan qiymati – shu 
paytdagi bahosi), qoldiq qiymati, amortizatsiya qilinadigan qiymat, tugatilish 
qiymati, balans (aralash) qiymati, o’zgarmas baholardagi qiymati va boshqa 
usullarda baholanishi mumkin. Har bir metodda baholangan qiymatning 
hisobchilikda iqtisodiy statistik tahlilda, moliyalashtirish (reinvestitsiyada), soliqqa 
tortishda va milliy boylik hajmini hisoblashda o’z funktsiyasi mavjuddir.

---

63
To’liq boshlang’ich qiymat
– bu asosiy kapital ob’ektining korxona sotib 
olish xarajatlari, tashib keltirish va montaj xarajatlarini o’z ichiga oluvchi 
qiymatdir. 
Eskirishni hisobga olgan holda boshlang’ich qiymat
(boshlang’ich qoldiq 
qiymat)– bu to’liq boshlang’ich qiymatidan eskirishni hisobga oluvchi 
amortizatsion ajratmalar chegirilgandan so’ng hosil bo’lgan qiymat. 
To’liq qayta tiklash qiymati (joriy qiymat)
– zamonaviy sharoitda korxona 
tomonidan xuddi shunday asosiy kapital ob’ektini sotib olish uchun sarflaydigan 
qiymatdir. 
Eskirishni hisobga olgan holda qayta tiklash qiymati (joriy qiymat)
– bu 
to’liq tiklash qiymatidan eskirish qiymatini chegirishdan hosil bo’lgan qiymat. 
To’liq balans qiymat
– asosiy kapitalning korxona balansida aks ettirilgan 
qiymati. Bunda so’nggi o’tkazilgan qayta baholash paytigacha mavjud asosiy 
kapital to’liq tiklash qiymat bo’yicha, undan so’ng kiritilgan asosiy kapital to’liq 
boshlang’ich qiymat bo’yicha hisobga olinadi. 
Asosiy kapitalni – milliy boylik tarkibiga kiritishda statistika fani va jahon 
amaliyoti joriy baho (qayta tiklash qiymati) dagi qoldiq qiymati ko’rsatkichidan 
foydalanishni tavsiya etadi. Ammo mamlakatlarda baholarni o’zgarishi tezligi va 
amortizatsiya siyosatini turlichaligi asosiy kapital hajmini va jon boshiga to’g’ri 
keladigan darajasini xalqaro solishtirishni ilmiy asosda amalga oshirish 
imkoniyatini bermaydi. 
Ma’lumki, asosiy kapitalning joriy (qayta tiklash) qiymati – bu asosiy 
kapitalni ma’lum bir sanadagi amaldagi bozor narxlaridagi qiymatidir. Qayta 
baholash ikki usulda amalga oshiriladi:
1)
indekslar (YaIM deflyatori, INI, investitsiya deflyatori, o’rtacha indeks, 
asosiy kapitalning u yoki bu guruhi bo’yicha indeks, deflyator) yordamida; 
2)
to’g’ridan-to’g’ri (rieltorlar xizmatidan foydalanish ham mumkin) usulda. 
O’zbekistonda qayta baholash asosiy kapital (guruhlari bo’yicha) ning 
eskirishi darajasiga ko’ra “koeffitsientlar” – indekslar yordamida amalga oshirildi.
Asosiy kapitalni qayta baholanishi natijasida ularni texnologik, tarmoq 
strukturasi ham o’zgarar ekan hamda eskirishi darajasi va yaroqliligi (qoldiq 
qiymatning to’liq qiymatdagi salmog’i) darajasi ham o’zgaradi. Demak asosiy 
fondlarni qayta baholanishi asosiy fondlarning to’liq qiymatini o’zgartirishi bilan 
birga qoldiq qiymatini turli tarzda o’zgartirar, bu hol esa milliy boylik hajmiga 
ta’sir etmasdan qolmaydi. 
Oldin ta’kidlaganimizdek, mamlakatda qo’llaniladigan amortizatsiya siyosati 
ham asosiy fondlar hajmiga (qoldiq qiymatiga) va uorqali fizik kapital hajmiga 
ta’sir etadi. 

---

64
Amortizatsiyani (kengroq ma’noda – asosiy kapital iste’moli) hisoblash 
metodi YaIM va reinvestitsiya hajmiga ta’siri katta ekanligi ma’lum. Shuning 
uchun fizik kapital bo’yicha qo’llaniladigan metodlar (jahon va O’zbekistonda) 
ustida to’xtalmoqchimiz. Jahonda statistika fani va amaliyotida amortizatsiya 
hisoblashning 11 metodi qo’llaniladi. O’zbekistonda qo’llanilishi mumkin bo’lgan 
metodlar soni 4 ta, bu metodlar haqidagi informatsiyani BHMS 
№
05 “Asosiy 
vositalar” milliy standartida bayon qilingan. Unda: to’g’ri chiziqli, bajarilgan ishlar 
hajmiga ko’ra mutanosib ravishda, kamayuvchi qoldiq usulida, qiymatni foydali 
xizmat qilish yillar soni yig’indisi bo’yicha chegirib borish usulida, qiymatni 
ishlab chiqariladigan mahsulot hajmiga mutanosib ravishda chegirib borish
usulida ko’rsatilgan.