Bilim sohasi: 200 000 – Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq Ta‟lim sohasi

Keys. 
«
AQSH kuchmas mulkiga xorijiy kapitalning kiritilishi
» 
Boshka davlatlarga karaganda xorijiy investorlar uchun cheklashlar AKSHda bir muncha 
kamdir. Xorijiy kapital nazorati fakat ba‘zi bir tarmoklarda, jumladan transport va 
kommunikatsiya tizimida ta‘kiklangan. Bu esa ushbu tarmoklarning keng omma uchun juda 
muximligi xamda krizis davrida muxim tovarlarni tashishning murakkabligi bilan izoxlanadi. 
Utmishda fakat bir martagina xorijiy mulkka e‘tibor kuchayib, bu XIX asrning boshiga tugri 
kelgandi. Bu paytda chet elliklarning kishlok xujalik erlarini sotib olishlariga cheklashlar 
kiritilgan edi. Lekin bu narsa tugridan-tugri investitsiyalarni ta‘kiklash usha paytdan keyin 
kullanmadi degani emas. Misol uchun, 1987 yilda AKSH Savdo Vazirligi va Mudofaa 
Vazirligiga «Ferchayld Semikondaktor» (Fairchild Semi-conductor) firmasini sotib olmokchi 
bulayotgan YAponiyaning «Fudzitsu» (Fujitsu) korporatsiyasi tomonidan milliy xavfsizlikka 
taxdid solayotgani tugrisida kuplab shikoyat va arizalar kelib tushishi natijasida bu savdoga 
ruxsat berilmadi. 1989 yilda AKSH tomonidan milliy xavfsizlikka taxdid solishi extimoli 
mavjud bulgan amerika kompaniyalarini chet elliklarga sotishni ta‘kiklash tugrisidagi konun 
kabul kilindi. AKSH doimo investitsiyalarni joylashtirish uchun ishonchli xisoblangan. Fakat 
ikkinchi jaxon urushi davrida dushman davlatlarning mulki xamda Texrondagi amerikaliklarni 
garovda ushlab turilgan paytda eron mablaglarigina konfiskatsiya kilingan. Bir necha yil oldin 
esa Liviya va Kuvayt aktivlari muzlatib kuyildi, lekin ekspropriatsiya kilingani yuk. (shuningdek 
aytish mumkinki, mustakillik uchun kurash inglizlarning 13 ta yirik mulkini musodara kilish 
bilan tugadi). 100 yildan ortik vakt davomida AKSH xududida urush xarakatlari bulmagan. 
Siyosiy tartibsizliklar tufayli mulkiy yukotishlar esa juda kamdir. 
Ikkinchi jaxon urushidan sung tugridan-tugri investitsiyalar fakat AKSHdangina kelib 
tushgan. Amerikalik kompaniyalar dollarning barkarorligi xamda kuplab davlatlar 
xukumatlarining xayrixoxligidan foydalanib ularning xududida filiallar ochib, mustaxkam 
pozitsiyalarga ega buldilar va keyinchalik jadal iktisodiy usishga erishdilar. Xorijiy firmalar usha 
paytda AKSH iktisodiyotiga xuddi shunday investitsiyalar okimi kiritish uchun mablagga ega 
emasdilar. 60-yillarning oxirida AKSH Savdo Vazirligi investorlarni jalb kiluvchi bir nechta 
byuro tashkil kilgan bulsa, ba‘zi shtatlar xorijiy firmalarni sanoatga kumaklashish dasturi 
doirasidagi korxonalar ruyxatiga kiritdilar. AKSH iktisodiyotiga kirib kelayotgan tugridan-tugri 
investitsiyalar okimi kuchaygan bulsada, bu narsadan keng ommaning xabari yuk edi. Buning 
sabablaridan biri investitsiya kiritish uchun amerika xukumatidan ruxsat olish shart emasligida 
edi. Undan tashkari chet elliklarning investitsiya kiritishlari faktini biror joyda kayd kilish xam 
talab kilinmasdi. Kuplab investorlar ishlab chikarishni kengaytirishga shoshilmasdilar xamda 
AKSH xududida yashirincha faoliyat kursatardilar. 
1973 yildagi arab neft embargosi va keyingi yillarda AKSHga kirib kelayotgan xorijiy 
kapital okimining usishiga jamoatchilik e‘tiborining ortishi 1976 yilda AKSH Kongressini 
xorijiy investitsiyalarni taxlil kilish tugrisidagi Konunni kabul kilishga majbur kildi. AKSH 
iktisodiyotiga tugridan-tugri investitsiyalar kiritilishiga baxo berilgan va mulkni chet elliklar 
tomonidan nazorat kilish darajasi cheklash tugrisidagi bir kator konunlar kabul kilingan bulsada, 
mamlakat umuman olganda ochik eshiklar siyosatiga sodik koldi. 1979 yilda xorijiy 
investorlarning AKSH xududida yangi korxonalar tashkil kilish yoki faoliyat kursatayotgan 
amerika korxonalari mulkining ulushini sotib olishida xisobot berishlari tugrisidagi konun xujjati 
kuchga kirdi. Lekin AKSH xududiga xorijiy kapital kirib kelishidan xavotir olayotgan kishilarni 

---

bu narsa koniktirmasdi. «Mitsubisi» firmasi tomonidan Rokfeller markazining sotib olinishi 
AKSHda millatchilik xislarini uygotdi. 1988 yilda utkazilgan surovlar natijasiga kura 
amerikaliklarning 78 foizi «amerika biznesi va kuchmas mulkiga xorijiy investitsiyalari 
aralushivini cheklovchi konun» uchun ovoz berganligi ma‘lum buldi. 
AKSHga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalarning tankidga uchrashini boshka 
davlatlarning xorijiy investitsiyalarni nazorat kilishda kattikkullik kilayotganiga javob tarzida 
kabul kilish mumkin edi. Bunday xolda kupincha kuyidagi savol yuzaga keladi: «Nimaga endi 
biz ularga nisbatan yumshok bulishimiz kerak ekan?» Bank ishi, ozik-ovkat sanoati, kompyuter 
va yukori texnologiyalar ishlab chikarish, neft va kumir kazib chikarish kabi milliy manfaatlar 
uchun muxim bulgan iktisodiyot sektorlari e‘tiborni kuprok uzlariga karatishga majbur 
kilmokda. SHuningdek, kuchmas mulk, ayniksa kishlok xujaligida foydalanishga yarokli bulgan 
erni xam shu katorga kiritish mumkin. 
1978 yilda kabul kilingan kishlok xujaligiga kiritiladigan xorijiy investitsiyalar buyicha 
ma‘lumotlar tugrisidagi Konunga muvofik er maydonlarining chet elliklarga berilishining xar bir 
xolati tegishli ravishda kayd kilinishi kerak. Kuchmas mulkka bunday e‘tibor karatilishiga bir 
necha sabab bor edi. Avvalom bor davlatga xech kanday er maydoniga ega bulmagan 
kuchkinchilar tomonidan asos solingan bulib, mamlakatning gullab-yashnashi bush xamda arzon 
erlarning kupligi bilan boglik edi. Erning chet elliklar nazorati ostida kolishiga munosabat salbiy 
edi. CHet elliklar tomonidan kuchmas mulkning katta mikdorda sotib olinishi narxalarning 
usishiga sabab buladi, bunga yaponlar katta mablag kiritgan Gavay orollarini misol kilib 
kursatish mumkin. Amerikaliklarning kupchiligi erning narxi usishi natijasida oddiy 
amerikaliklar erni sotib ololmasliklaridan kurkadi. SHuningdek, kishlok xujalik maxsulotlarining 
katta kismi AKSHda kolish urniga chetga chikib ketish xavfi xam mavjud.
Xorijiy mulkning ulushi kancha? Ma‘lumotlarga karaganda, chet elliklar AKSHdagi 
kuchmas mulkning taxminan 1 foiz kismiga egalik kiladi. Kishlok xujaligi Vazirligining bergan 
ma‘lumotlarida esa chet elliklar kishlok xujaligida foydalaniladigan erlarning 0,5 foiz kismiga 
egalik kilishi kursatilgan. Ularning katta kismi kogoz ishlab chikaruvchi kompaniyalar, masalan, 
Angliyaning «Bauoter» (Bowater) va Kanadaning «Ebitibi» (Abitibi) kompaniyalari tomonidan 
sotib olingan. Xorijiy investorlar faollik kursatgan Mayami, Gonolulu, Los-Andjeles 
shaxarlarida turar-joy xamda ma‘muriy binolarning chet elliklar tomonidan sotib olinishi 
maxalliy axoli noroziligining ortishiga sabab buldi. Diktatura rejimi xukmronlik kilayotgan 
rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlar pul va kimmatbaxo narsalarni saklashga kurkishlari 
tufayli u erdan kapitalning okib kelishi kuchaydi. Federal cheklashlar bulmasada, 50 ta shtatning 
20 tasi kuchmas mulkning chet elliklar kuliga utishiga turli cheklashlar kiritishdi. Fakat uchta 
shtatgina (Ayova, Missuri va Minnesota) chet elliklarning kishlok xujalik erlarini sotib 
olishlaridan avval tekshirishdan utish tartibini joriy kildi. Bu narsa 70-yillarning oxirida chet 
elliklarning er narxini oshirib yubormasliklari uchun amalga oshirilgan edi. Aslida esa 80-
yillarda narxlar barkaror edi. 1989 yilda yapon investitsiyalari 11 foizga, ma‘muriy binolarni 
sotib olish esa 60 foizga kiskardi. 90-yillarda esa amerikalik er egalari, kuchmas mulk bilan 
shugullanuvchi brokerlar investitsion bankirlarning uzlari chet ellik xaridorlarni kidira 
boshladilar.