Beshbuloq maishiy xizmat kasb-hunar kollеji geografiya fani o’quvchisi

Yangi mavzuni mustahkamlash

1.Amaliy geografiya nima bilan shug’ullanadi?.

2.Amaliy geografiyaning maqsadi nimalardan iborat?

3.Geografiya qanday tarmoqlarga bo’linadi?.

4.Amaliy geografiyaning vazifalarini darslikdan o’qib daftaringizga ko’chirib yozing?

5.Tuproq bonitrovkasinima?

6.Tuproq unumdorligini pasaytiradigan omillarni aniqlang.

7.O”zbekistonda bonitrovka asosini nima tashkil qiladi?

8.Muhandislik geografiyasi nimani o’rganadi?

9.Tibbiy geografiya nimani o’rgatadi?

Uyga berilgan topshiriq:A. Rafiqov. H.Vahobov. A.Qayumov._Sh. Azimov._Amaliy geografiya darsligi.1. 2-mavzu, .. 12-15, 15-17-18betlar.2. 4-5-rasmlarni o’rganish . 3.Savol- javob. 4.Geografik atamalr lug’ati.

Darsni yakunlash: O`quvchilarni baholash, baholarni izohlash.

Umumta’lim fanlar kafedrasi mudiri:
_____________D.Rustamova Tuzuvchi________H.Qurbonboyeva.
3- dars reja

Fan: Amaliy geografiya

Guruh
Sanalar.

Mavzu. Tabiiy geografik jarayonlar va ularning turlari.

Darsni o`tkazish joyi: Ggeografiya xonasi- 206

Dars turi: Nazariy

Dars tipi: Yangi mavzuni o’zlashtirish darsi.

O`quv maqsadi:

1.Tabiatda sodir bo’ladigan barcha jarayonlar tashqi va ichki kuchlar ta’sirida sodir bo;;’lishini, tabiiy geografik jarayonlarning tabiiy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlarni va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlarni tahlil qilishni o’rganish.

2.O`quvchilarda tabiiy geografik jarayonlarga oid bilimlarni shakllantirish.

Kutiladigan natijalar:1Tabiiy omillar va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlar haqida ma’lumotlarni o’rganish.

Mashg`ulotning texnologik xaritasi.
Mashg`ulot uchun ajratilgan vaqt-80

Dars bosqichlari	Vaqt	Dars mazmuni	Metod	Vosita
Tashkil qism	5	Salomlahish, davomatni nazorat qilish, o`quvchilarning darsga tayyorgarligini ko`zdan kechirish	Savol- javob
Motivatsiya O`tilgan mavzuni so`rash va baholash	10 20	Amaliy geografik tadqiqotlar bir necha qismlarga bo’lib o’rganiladi.. 1.Agrogeografik tadqiqotlar va yer kadastri. 2.Muhandis -geografik tadqiqotlar. .3. Tibbiy geografik tadqiqotlar .4.Qishloq xo’jalik yerlari qanday qismlardan iborat. 5.Yer kadastri nima? 5..Tuproq bonitrovkasinima? 6.Tuproq unumdorligini pasaytiradigan omillarni aniqlang. 7.O”zbekistonda bonitrovka asosini nima tashkil qiladi? 8.Muhandislik geografiyasi nimani o’rganadi?	Aqliy hujum. Savol-javob. metodlaridan foydalanish	Yerning ichki tuzilishi maketi Kodoskop-A-10.Slayd. Globus- G-7 Dunyo siyosiy xaritasi. Tarqatma materiallar. kitob,doska
Yangi mavzu bayoni	25	Mavzu asosida savol – javob qilinadi. 1.Tabiiy geografik jarayonlar deb nimaga aytiladi? 2.Yerning ichki kuchlari ta’sirida qanday jarayonlar sodir bo’ladi? 3.Tashqi kuchlar ta’sirida qanday tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi? 4Eroziya deb nimaga aytiladi? 5Seysmik mintaqalar deb nimaga aytiladi? 6.Nurashning qanday turlarini bilasiz?	Kichik guruhlarda ishlash. Qor uyumi metodlardan va Yozma metodlardan foydalanish.	Kodoskop-A-10 Slayd. Vulqon maketi. Globus G-7 Dunyo siyosiy xaritasi. Yerning ichki tuzilishi maketi. doska kitob
Mustahkamlash	15	Mavzu asosida savol – javob qilinadi. 1Inson xo’jalik faoliyatining asosiy turlari nimalardan iborat? 2.Qishloq va suv xo’jaligining rivojlanishi natijasida qanday jarayonlar ro’y beradi? 3.Tog’- kon sanoatining rivojlanishi oqibatida sodir bo’ladigan jarayonlar ro’yxatini tuzing. 4Endogen va ekzogen jarayonlar deb nimaga aytiladi. 5.Nurash deb nimaga aytiladi?	Savol- javob. Bahs -munozara.	Dunyo siyosiy xaritasi. doska kitob
Yakuniy qism uyga vazifa va adabiyotlar	5	` O quvchilarni baholash va baholarni izohlash. 3-mavzu. 20-22, 23-29,30-31-betlar.2. 6-7-8-9-10-11-12-13-14-rasmlarni o’rganish . 3.Savol- javob. 4.Dunyo mamlakatlarini o’rganish.	Ma’ruza Muhokama Eslatma	O`quv jurnali, kitob

Yangi mavzu bayoni.

Tabiiy geografik jarayonlar deb tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida sodir bo’ladigan jarayonlarga aytiladi. Tabiiy geopgrafik jarayonlar tog’ jinslarining yemirilishida tog’ jinslari fizik holatining o’zgarishida, yer yuzasi relyefining shakllanishi va o’zgarishida, vulkan va zilzilalar sifatida, atmosvfera hodisalari rivojlanishida namoyon bo’ladi. Tabiiy geografik jarayonlar rivojlangan hududlarda turli xil inshoatlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyimchiliklar tug’iladi shuning uchun tabiiy geograffik jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshoatlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda.

Zilzila, vulkan, sel, surilma, ko’chki, botqoqlanish, ko’p yilik muzloq, qurg’oqchilik, o’pirilma, tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun hozirgi paytda maxsus qoidalar, yo’riqnomalar isahlab chiqilgan.

Tabiiy geografik jarayonlar tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida vujudga keladi va rivojlanadi. Tabiiy omillar o’z navbatida ikki katta guruhga bo’linadi: Yerning ichki kuchlari bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar va tashqi kuchlar yoki tashqi omillar bilan bog’liq bo’lgan jarayonlar.

Yerning ichki kuchlarini endogen (yunoncha “endo” – ichki, “genos” kelib chiqish ) kuchlari deb ataladi. Ular ta’sirida vulkanlar otiladi, zilzilalar sodir bo;ladi. Bunday jarayonlar endogen jarayonlar deb ataladi. Tashqi omillarning ekozgen(yunoncha “exo”- tashqi, “genos” – kelib chiqish)omillar yoki kuchlar deb ataladi. Tashqi kuchlar ta’siridavujudga kelayotgan jarayonlar ekozgen jarayonlar deb ataladi. Bunday jarayonlar Quyosh issiqligi, og’irlik kuchi, yer osti va usti suvlari hamda organizimlar ta’sirida vujudga keladi, rivojlanadi. Ekozgen jarayonlariga nurash, eroziya, qirg’oqlarning yemirilishi, muz va shamolning ish kabi hodisalari ham kiradi.

Sun’iy omillar antrapogen yoki tehnogen omillar deb ham ataladi. Ularga insonning turli xil xo’jalikfasoliyati kiradi.:qishloq xo’jaligi, suvxo’jaligi, tog’-kon sanoati, metallurgiya, shahar qurilishi, transport va boshqalar. Suniy omillar ta’sirida antrapogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo’ladi. Bunday jarayonlarga surilmalar, yer yuzasining cho’kishi, o’pirilishlar, yer osti suvkari sathining ko’tarilishi yoki pasayishi, daryo va ko’llarning qurishi, yangi sv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho’rlanishi kiradi. Mazkur jarayonlar xalq xo’jaligiga katta zarar yetkazadi.

Zilzilalar. Sizga ma’lumki, Yer po’sti juda ulkan palaxsalardan, ya’ni letofera pilitalaridan iborat . Bu litosfera pilitalari , doimo harakatda, ular bir-biri bilan o’zaro to’qnashib turadi. Ikki litosfera plitasi to’qnashgan joylarda tez –tez vulkan vca zilzilalar sodir bo’lib turadi. Bunday mintaqalar siysmik mintaqalar deb ataladi.

Yer yuzasida ikkita asosiy siysmik mintaqa mavjut: 1.Tinch okean siysmik mintaqasi; 2. Yevropa -Osiyo siysmik mintaqasi. Mamlakatimiz O’zbekiston Yevropa-Osiyo siysmik mintaqqasida joylashgan. Shu sababli, mamlakatimizda ayrim yillari kuchli zilzilalar sodir bo’lib turadi. Masalan, 1902-yilda Andijonda, 1932-yilda Tomdibuloqda, 1946-yilda

Chotqolda, 1959-yilda Burchmullada, 1966-yilda Toshkentda, 1976-yilda Gazlida, 1980-yilda Nazarbekda va boshqa joyda zilzilalar sodir bo’ladi.

Vulkanlar. Tinch okean qirg’oqlari va unga tutashgan orollarda keng tarqalgan. Mazkur mintaqada 800 dan ortiq harakatdagi vulkanlar mavjud bo’lib, u “Tinch okean olovli halqasi” deb ataladi. Bundan tashqari Yerning ichki kuchlari ta’sirida geyezrlar va issiq buloqlar otilishi, yer yuzasi bir qismining asta cho’kishi va boshqa qismining asta ko’tarilishi ham sodir bo’lib turadi. Geyzrlar va issiq buloqlar asosan vulkanlar tarqalgan mintaqalarda uchraydi. Ulardan binolarni isitishda hamda elikter energiya olishda foydalaniladi. Bunday ishlar, Islandiya, Yaponiya, Italiya, Rossiya va Yangi Zellandiya davlatlarida yo’lga qo’yilgan.

Yer yuzasining asta-sekin cho’kishi okean va dengiz qirg’oqlarida joylashgan davlatlar uchun katta zarar yetkazadi. Masalan, Nedirlandiya qirg’oqlarining cho’qqisi munosabati bilan u yerlarda yirik to’g’onlar qurilgan, to’g’oning balandligi har yili ortilib turiladi. Hozirgi paytda nedrlandiya hududi dengiz sathidan pastda hisoblanadi.

Tashqi (ekzogen) kuchlar ta’sirida nurash, sel, eroziya, surilmalar, karst, qor ko’chkisi va boshqa jarayonlar sodir bo’ladi.

Nurash deb, haroratning o’zgarishi, kimyoviy jarayonlar, atmosfera, suv va organizimlar ta’sirida tog’ jinslarining yemirilishiga aytiladi. Nurash uch turga ajratiladi; fizik, kimyoviy va organic nurash. Fizik nurash asosan harorat va namlikning o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. Kunduzi havo haroratining ko’tarilib ketish natijasida tog’ jinslarida darzlar hosil bo’lib, ular bo’laklarga bo’linib ketadi. Ammo tog’ jinslarining kimyoviy tarkibi o’zgarmaydi. Fizik nurash cho’llarda vca qoyali tog’larda keng tarqalgan. Kimyoviyt nurash deb, havo, suv ta’sirida tog’ jinslarining yemirilishi va kimyoviy o’zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta’sirida barqaror minerallar hosil bo’ladi. Organik nurash deb, tog’ jinslarining organizmlari (o’simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta’sirida yemirilishiga aytiladi.

Sel tog’li o’lkalarda jala yog’ish natijasida hosil bo’ladi. Sellar o’zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Uning tezligi soatiga 10-15 km ni tashkil etishi mumkin, u yo’lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Masalan, Peruda 1970 yilda sel kelish natijasida 50 ming kishi halok bo’lgan, 800 ming kishi boshpanasiz qolgan, bir qancha shahar vayronaga aylangan. Sel hodisasi O’rta Osiyoda, Kavkazda, Qirimda, Yevropa va Amerikida ko’proq sodir bo’ladi. Eroziya (lotincha “erosion”-=yeyilish , yuvilish, ) deb tog’ jinslarining oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chiziqli tirlarga bo’linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog’ yonbag’irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog’ bag’rilaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o’zanlari va qirg’oqlari yuviladi. Daryo qirg’qlarining yuvilishi xorazm va Qoraqalpog’istonda “degish” deb ataladi. Amudaryo 1925-yilda sobiq to’rtko’l shaxriga yaqin joydan oqib o’tar edi. 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To’rtko’l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To’rtko’l shahri bunyod etildi. Okean va dengiz qirg’oqlarining to’lqinlaridan tomonidan yemirilishi abraziya ( lotincha “abrasio” – qirish, qirtishlash ) deb ataladi. Abraziya natijasida okean va dengiz qirg’oqlarida tekisliklar hosil bo’ladi. Surilma deb, tog’ jinslarining og’irlik kuchi ta’sirida pastga qarabsurilishigaaytiladi.Surilmalarasosantog’lio’lkalardasodirbo’ladi. Surilmalar ham sellar kabi xalq xo’jaligiga juda katta moddiy zarar yetkazadi. Masalan, 1963-yil 9-oktyabrda Italiyaning Polvi daryosi vodiysida, Vayont to’g’oni atrofida hosil bo’lgan surilma suv omboriga surilib tushgan. Uning hajmi 240 mln kub\metr bo’lgan. Suv ombori 15-30 sekunt ichida surilib tushgan jinslar bilan to’lib qolgan. Suv omboridan chiqqan suv 100 m balandlikda oqib, yo’lidagi Ponjerona, Pirago, Vilganovo, Rivanota va Faye shaharlarini yuvib ketgan. 7 minut davom etgan falokat oqibatioda 3000 kishi halok bo’lgan.

Karst deb, eriydigan tog’ jinslarini yer usti va yer osti suvlari ta’sdirida eritib, oqizib ketilishiga va yer ostida turli xil bo’shliqlarning ( g’orlarning) hosil bo’lishiga aytiladi. Suvda tez eriytdigan jinslarga ohaktoshlar, dolomitlar, bo’r, mergel, gips,va turli xil tuzlar kiradi.

Yangi mavzuni mustahkamlash:

1.Siz yashab turgan joyda qanday tabiiy geografik jarayonlar bo’lib turadi.

2.Zilzila va vulkanlar litosfera plitalarining qayerlarida sodir bo’ladi?

3.Suvda eriydigan tog’ jinslari tarqalgan joylarda qanday jarayon rivojlanadi?

4.Surilma vas el hodisalari qayerlarda keng tarqalgan?

5.O’zbekistondagi sanoat markazlari nomlarini daftaringizga yozib oling.

6Inson xo’jalik faoliyatining asosiy turlari nimalardan iborat?

7.Qishloq va suv xo’jaligining rivojlanishi natijasida qanday jarayonlar ro’y beradi?

8Tog’- kon sanoatining rivojlanishi oqibatida sodir

Uyga berilgan topshiriq:A. Rafiqov. H.Vahobov. A.Qayumov._Sh. Azimov._Amaliy geografiya darsligi.1.,

3-mavzu. 20-22, 23-29,30-31-betlar.2. 6-7-8-9-10-11-12-13-14-rasmlarni o’rganish . 3.Savol- javob. 4.Dunyo mamlakatlarini o’rganish.

Darsni yakunlash:O`quvchilarni baholash, baholarni izohlash.
Umumta’lim fanlar kafedrasi mudiri:

_____________D.Rustamova. Tuzuvchi________H.Qurbonboyeva.

4- dars reja

Fan: Amaliy geografiya

Guruh Sanalar.
Guruh
Sanalar.

Mavzu. Tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri.

Darsni o`tkazish joyi: Ggeografiya xonasi- 206

Dars turi: Nazariy

Dars tipi: Aralash dars. Yangi mavzuni o’zlashtirish darsi.

O`quv maqsadi:

1.Jamiyat va tabiat o’rtasidagi turli vaqtlarda va joylarda turlicha bo’lishini, bu ta’sir natijasida gi o’zgarishlarni tahlil va tadqiq qilish natijasida tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siri qanchalik maqsadga muvofiqligini, yoki aksincha bo’lishini, inson tufayli maqsadga to’g’ri yo’naltirilganligini tabiatdan oqilona foydalanishni o’rganish

2.O`quvchilarda tabiat va jamiyatning o’zaro ta’siriga oid bilimlarni shakllantirish.

Kutiladigan natijalar:1 Tabiat va jamiyatning o’zaro ta’sirining asosiy bosqichlari haqida ma’lumotlarni o’rganish.

Mashg`ulotning texnologik xaritasi.

Mashg`ulot uchun ajratilgan vaqt-80

Dars bosqichlari	Vaqt	Dars mazmuni	Metod	Vosita
Tashkil qism	5	Salomlahish, davomatni nazorat qilish, o`quvchilarning darsga tayyorgarligini ko`zdan kechirish	Savol- javob
Motivatsiya O`tilgan mavzuni so`rash va baholash	10 20	Jamiyat va tabiat o’zaro ta’sirining asosiy bosqichlarini bir necha qismlarga bo’lib o’rganiladi.. 1..Tabiiy geografik jarayonlar deb nimaga aytiladi? 2.Yerning ichki kuchlari ta’sirida qanday jarayonlar sodir bo’ladi? 3.Tashqi kuchlar ta’sirida qanday tabiiy geografik jarayonlar vujudga keladi? 4Eroziya deb nimaga aytiladi? 5Seysmik mintaqalar deb nimaga aytiladi? 6.Nurashning qanday turlarini bilasiz?	Savol-javob. Suhbat metodlaridan foydalanish	Ko’gazmali qurollar. . Kompyuter-A-1 Globus- G-7 Dunyo siyosiy xaritasi. Tarqatma materiallar. kitob,doska
Yangi mavzu bayoni	25	Mavzu asosida savol – javob qilinadi. 1.Qaysi bosqichda insonning tabiatga ta’siri kuchsiz namoyon bo’la boshladi? 2.Qaysi bosqichda inson tabiatni o’zgartirmasdan, unga moslashgan? 3.Sanoat inqilobi qachon sodir bo’ldi? 4.Qaysi bosqichda dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlangan? 5.Gidrotexnik inshootlar qanday qurilmalardan iborat?6.Shaharsozlik inshootlari ro’yxatini tuzing.	Venn diogrammasi, metodidan va yozma metodlardan foydalanish.	Kompyuter-A-1. Globus G-7 Dunyo siyosiy xaritasi. Yerning ichki tuzilishi maketi. doska kitob
Mustahkamlash	15	Mavzu asosida savol – javob qilinadi. 1O’zingiz yashab turgan xududda qanday inshootlar bor? 2.Karyerlar, shaxtalar,tog’-metallurgiya kombinatlari qanday inshootlar guruhiga kiradi? 3Tabiat resurslaridan foydalanish me’yori deganda nimani tushunasiz? 4Ekologik muvozanat qanday hollarda buziladi? 5Siz yashab turgan hududda tabiat resurslaridan qanday foydalaniladi?	Savol- javob.Aqliy hujum..	Yerning ichki tuzilishi maketi Globus. Dunyo siyosiy xaritasi. doska kitob
Yakuniy qism uyga vazifa va adabiyotlar	5	O quvchilarni baholash va baholarni izohlash. 4-mavzu.32-34, 35-37, 38-39-betlar.2.15-16-17-18-19-rasmlarni o’rganish . 3.Savol- javob. 4.Dunyo mamlakatlarini o’rganish.	Ma’ruza Muhokama Eslatma	O`quv jurnali, kitob

Yangi mavzu bayoni.

Insoniyat tarixi davomida uning tabiat bilan bo’lgan munosabati doimo o’zgarib murakkablashib brogan.

Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’siri besh bosqichga bo’lish mumkin.

1. 
   Termachilik, ovchilik va baliqchillik bosqichi. Bundan 30 000 yil avvalboshlangan. Ushbu davrda odam termachilik, ovchillik va baliqchilik bilan shug’ullangan. Shuning uchun mazkur bosqich termachilik, ovchilik va baliqchilik bosqichi deb ataladi. Ibtidoiy odamni iqlimi qulay biologic resurslarga boy joylar ko’proq qiziqtirgan. Bu bosqichda inson tabiatini o’zgartirmagan, balkii unga moslashgan.
   
2. 
   Qishloq xo’jalik inqilobi bosqichi. Bundan 6-8 ming yil ilgari sodir bo’lgan ushbu davrda odam ovchilik va baliqchilikdan dehqonchilikka o’tgan. Tabiiy landshaftlarning kuchsiz o’zgarishi ro’y bera boshlagan.
   
3. 
   O’rta asrlar bosqichi. Bu davrda insonning tabiatga bo’lgan ta’siri kuchaya brogan hunarmandchilik rivojlangan xo’jalikda tabiiy boyliklar keng qo’llanila boshlagan. Dehqonchilikva chorvachilik yanada rivojlangan, ammo ular asosan qo’l kuchiga asoslanganligi uchun ekologik muvozanatga ta’sir etmagan.
   
4. 
   Sanoat inqilobi bosqichi. Bu davr bundan 300 yil avval ro’y berdi. Jamiyatning tabiatga ta’siri kuchayadi. Tabiiy landshaftlar tez sur’atlarda o’zgara boshlanadi. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli boshqa qit’alar ham o’zlashtira boshladi. Ispaniya, Partugaliya, Angliya, Fransiya davlatlari tomonidan ulkan mustamlakalar, imperiyalar vujudga jeltirildi. Sanoat rivojlangan sayin jammiyatning tabiatga ta’siri ham orta boshladi.
   
5. 
   Fan – texnika inqilobi bosqichi. Bu davr XX asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Fan va texnikaning yuksak darajada rivojnshi munosabati bilan tabiiy resurslar juda katta miqyosda o’zlashtirila boshlandi. Katta – katta hududlar qishloq xo’jaligi maqsadida o’zlashtirildi, ulkan zavodlar qurildi, cho’llar shimoliy hudular, tog’lar hamda dunyo okeani o’zlashtirildi va ekologik muvozanat buzila boshladi. Natijada umuminsoniy ekologik muommolar vujudga keldi.
   

Tabiat va jamiat o’rtasidagi o’zaro tasir asosan muhanislik inshoatlari va ularning ish faoliyati orqali ro’y beradi.

Ma’lum bir maqsadlarda qurilgan binolar muhandislik inshoatlari deb yuritiladi. Muhandislik inshoatlari quydagi guruhlarga bo;lish mumkin.

Shaharsozlik inshoatlari. Maskur inshoatl;arga ma’muriy binolar uy joy binolari, kamunal ho’jalik binolari, maishiy xizmat binolari, sog’liqni saqlash, maorif va moliya binolari kiradi. Uy-joy binolari shaharlarda ko’p qavatli, qishloqlarda asosan bir qavatli binolardan iborat.

Sanoat inshoatlari. Bularga tog’- kon sanoati inshoati metalurgiya sanoati inshoati, yoqilg’i- energetika sanoati inshoatlari, mashnasozlik sanoati inshoatlari, yengil sanoat inshoatlari, qurilish sanoatlari, oziq ovqat sanoati inshoati kiradi.

Tog’- kon sanoati inshoatlariga karyerlar, shahtalar, tashlamalar, ma’muriy binolar boyitish bfabrikalari, tog’- metalurgiya kombinati kiradi.

Metallurgiya sanoati inshoatlariga asosan qora va rangli metallurgiya sanoati inshoatlari kiradi. Ularning maydoni katta va chiqindilar hajmi ham katta bo’ladi.

Kimyo sanoati inshoatlari mineral o’g’it, kilota, sun’iy tola ishlab chiqaradigan zavotlar binolaridan iborat.

Yoqilg’i- energetika sanoati inshoatlariga neft va gazni qayta ishlash zavotlari issiqlik elektrostansiyalari va markazlari binolari kiradi.

Mashinasozlik sanoati inshoatlari asosan podshipnik, stanoksozlik, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, teplovossozlik, vagonsozlik zavodlari binolaridan iborat.

Yengil sanoat inshoatlari asosan to’qimachilik, poyabzal, qishloq xo’jalik mahsulotlarni qayta ishlovchi zavod va fabrikalar binolaridan iborat.

Transport inshooatlari yo’llardan ,ko’priklardan, tunnellardan, vokzallardan, aeroport va portlardan iborat.

Suv (gidrotexnik) inshooatlari to’g’onlar, suv omborlari, kanallar, kollektorlardan iborat.

Mazkur inshootlarning qurilisi va faoliyati ta’sirida atrof muhitda salbiy yoki ijobiy o’zgarishlar vujudga keladi. Tabiat resurslari chegaralangan bo’lib, unga zarar yetkazmaslik va ulardan me’yorida, ehtiyojga yarasha foydalanish lozim. Agar tabiat resurslarining qayta tiklanish qobiliyati susayib ketadi va ekologik muvozanat buziladi.Tabiatda barcha tabiiy component va komplekslar bir-biri bilan o’zaro muvozanatda bo’’ladi. Har bir hududda relief, yerosti va yerusti suvlari,. Iqlim, tuproq, o’simllik va hayvonot dunyosi o’zaro aloqada.

Chunki tabiat mmintaqalarining u yoki bu joylarida har bir relief turi shakliga ma’lum iqlim turi va sharoiti, yerosti vqa yerusti suvlaari me’yori, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosining aniq turlari mos keladoi. Demak, tabiatda barcha komponentlar har bir hududda bi-biri bilan o’ziga xos moslashuv hamda aloqadorlik vujudga keltirgan va shu zaylda bir necha yuz ming yillardan beri taraqqiy etib kelmmoqda. Binobarin, tabiat komponentlari orasida tabiiy muvozanat mavjud bo’lganligi sababli, har bir joy yoki hudud ma’lum bir yo’nalishda reivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi.

Harbir tabiat kompleksi ma’lum miqdordagi tabiiy boylikka ega. Agar mazkur boylikdan rejali foydalaniosh yo’lga qo’yilmasa, ekologik muvozanat buzila boshlaydi. Buning oqibatida tabiat qashshoqlashadi, tupoqlar sho’rlanadi, yerning hosildorligi pasayadi, suvlar ifloslanadi va ichishga yaramay qoladi, tiklanadigan tabiiy resurslar qayta tiklanmaydi.

Tog’ yonbag’irlarida sug’oriladigan va lalmi dehqonchilik, bog’dorchilik hamda yaylov chorvachiligi bilan odamlar qadimdan shug’ullanib kelishadi. Mahalliy har bir soy vodiysi yoki yonbag’irlarining dehqonchilik, chorva mollarini boqish, pichan tayyorlash uchun qanchalik tabiiy boyliklarga ega ekanligini juda yaxshi biladi. Tog’larda o’tin tayyorlash maqsadida mavjud daraxtlar qirqiladi. Oqibatda ular ostidagi o’tlar va butalar ham zarar ko’radi. Tuproqning yuzasi ochilib u yog’in sochin ta’sirida eroziyaga uchraydi.

Avval, yuzalama eroziya, so’ngra chuqurlatish eroziya yuz berib, vaqt o’tish bilan tuproqning usttki qismi butunlay yuvilib ketadi. Natijada xo’jalikda foydalanadigan yerlar va yaylovlar maydoni qisqaradi.

Shu sababli, har bir joyning resurslari (tuproq, o’simllik, hayvonot dunyosi, suvlari, foydali qazilmalari)dan maqsadga muvofiq foydalanilsa, ekologik muvozanat buzilmaydi.