Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

 

 

 

MA’RUZA  –  2 

 

Mavzu: O’zbekistoining sotsial - ijtimoiy ekologik muammolari 

Reja: 

1.  Ekologik muammo tushunchasi. 

2.  O’bekistonning sotsial - ijtimoiy ekologik muammolari xakida                                          

     (

İ.Karimov. «O’zbekiston  XXI asr bo’sag’asida» kitobi asosida). 

 

Mavzuga  oid  tayanch  tushuncha  va  iboralar:  ekologik  muammo,  ekologik  inqiroz,  er  cheklanganligi,  sho’rlanish,  suv 

tanqisligi, h’avo ifloslanishi. 

 

Hozirgi  vaqtda  tirik  organizmlar  -  o’simlik,  h’ayvonot  dunyosi  va  odamning  atrof  -  muh’it  bilan  munosabatlari  fan  va 

texnika  taraqqiyotining  jadallashuvi  tufayli  borgan  sari  keng  miqyosda  sodir  bo’lib,  avvalgi  tabiiy  barqaror  muvozanat  ayrim 

joylarda buzilish arafasida, ba’zi o’lkalarda esa u butunlay buzilib, xavfli, h’atto h’alokatli ekologik vaziyat tarkib topmokda. 

Binobarin,  inson tabiatga,  o’z navbatida tabiat insonga aks ta’sir qilmoqdaki,  buning oqibatida murakkab, ko’p qirrali 

va turli xususiyatli muammolar yuzaga kelib, o’zaro ta’sir kuchaygan sari ular tezlik bilan shakllanib bormokda. 

İnson  faoliyati  ta’sirida  biosferaning  o’zgarishi  katta  tezlik  bilan  bormokda.  V.İ.Vernadskiy  tomonidan  inson  er 

kurrasining  qiyofasini  o’zgartirishda  katta  geologik  kuch  sifatida  vujudga  kelganini  ta’kidlab  o’tilgan  edi. 

İnsonning  tabiiy 

jarayonlarga ana shunday munosabatda bo’lishi natijasida XX asrning o’rtalarida ekologik muammolar juda h’am avj olib ketdi. 

Demak,  ekologik  muammo  deganda  -  insonning  tabiatga  ko’rsatayotgan  ta’siri  bilan  bog’lik  xolda  tabiatning  insonga 

aks  ta’siri, ya’ni  uning  iqtisodiyotida, h’ayotida, xo’jalik  axammyatiga  molik  bo’lgan  jarayonlar,  tabiiy  xodisalar  bilan  bog’lik 

(stixiyali talofatlar, iqlimning o’zgarishi, h’ayvonlarning yalpi ko’chib ketishi va boshqalar) h’ar qanday xodisani tushunamiz. 

Ekologik muammolarni uch guruxga ajratish mumkin: 

1.  Mah’alliy (lokal). 

2.  Mintaqaviy (regional). 

3.  Umumsayyoraviy (global). 

Ayrim yirik shah’arlar, sanoat markazlari, aloxida tumanlarda mah’alliy;  

Orolbo’yi, Chernobildagi muammolar mintaqaviy;  

Ozon tuynuklari muammosi, ishqorli va kislotali yomg’irlar, cho’llanish jarayoni,  Dune okeanining ifloslanishi kabilar 

umumsayyoraviy ekologik muammolar h’isoblanadi. 

Er  yuzida  ekologik  tang  vaziyatli  xududlarning  keskin  ko’payishi  umumsayyoraviy  ekologik  inqiroz  xavfining  real 

ekanligini ko’rsatadi. Agar keyingi 30 - 40 yil ichida ekologik muammolarni h’al qilish uchun barcha zarur chora tadbirlar 

ko’rilmasa, ekologik inqiroz muqarrardir. 

Ekologik inqiroz - insonlar jamiyati va tabiat orasidagi nomuvofiqlik bo’lib, biosfera resurslariga bog’liq bo’ladi. 

Ekologik  inqirozning  belgilari  -  oziq  muammolari,  demografik  portlash,  tabiiy  resurslarning  tugashi,  h’avo  va 

suvning  ifloslanishida,  urbanizatsiya  jarayonida,  tabiiy  peyzajlar,  dam  olish  va  davolanish  jarayonlarining  qisqarib  ketishida 

ko’rinadi.  Shuning  uchun  qam  h’ozirgi                inson  -  o’zining  butun  h’ayoti  davomida  eng  qiyin  sinovda  turibdi,  desak 

mubolag’a bo’lmaydi. 

O’zbekistonda  keyingi  30  -  40  yil  mobaynida  yangi  qazilma  boyliklar  konlarining  topilishi,  qulay  tabiiy  va  iqlimiy 

sharoitlar h’amda meh’nat boyliklarining ko’pligi tufayli ishlab chiqarish kuchlari nixoyatda tez tarakqiy etdi. 

Endilikda  O’zbekistonda  mashinasozlik,  metallurgiya,  rangli  metallurgiya,  energetika, kimyo,  qurilish  materiallari  ishlab 

chiqish,  gaz  va  neftni  qayta  ishlash,  shuningdek  engil  va  oziq  -  ovqat  h’amda  boshqa  sanoat  korxonalari  keng  rivojlangan. 

O’zbekistonimiz mustaqil davlat deb e’lon qilingandan so’ng sanoat korxonalarini yangi zamonaviy dastgoxlar: kompyuterlar bilan 

boshqariladigan  murakkab  mexanizmlar  bilan  jih’ozlash  boshlandi,  avtomobilsozlik,  neftni  qayta  ishlash, to’qimachilik, oziq  - 

ovqat kabi yangi sanoat korxonalari tez sur’atlarda qurila boshladi. 

Fan - texnika taraqiyotining jadallashuvi, tabiiy boyliklardan oqilona foydalanmaslik, tabiatga nisbatan qo’pol munosabatlar 

va boshqalar ekologik muammolarni vujudga keltirdi. 

Prezidentimiz 

İ.A.Karimovning  «O’zbekiston  XXI  -  asr  bo’sag’asida»  kitobida  O’zbekistondagi vujudga kelgan 

murakkab vaziyatlar nimadan iboratligini aniq ko’rsatib bergan. 

Bular nimalardan iborat: 

Birinchidan,  erning  cheklanganligi  va  uning  sifat  tarkibi  pastligi  bilan  bog’lik  h’avf  to’xtovsiz  ortib  bormokda.  Er 

odamni boqadi, kiyintiradi. Er ulkan boyligimiz bo’lishi bilan birgalikda kelajakni belgilash omili h’amdir. 

Respublikaning  447,4  mint  kvadrat  km  dan  ortiq  bo’lgan  umumiy  maydonning  16 % ekin  maydonlari  tashkil  etadi. 

O’zbekiston egallab turgan maydonning ancha qismini Qoraqum, Qizilqum,  Ustyurt kabi cho’l va yarim cho’l erlar tashkil 

etadi.  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  orasida O’zbekistonda ah’olining zichligi ayiiqsa yuqori bo’lib, 1 km

2

 ga 51,4 kishi to’g’ri 

keladi. Qozog’istonda 6,1; Qirg’izistonda 22,7; Turkmanistonda 9,4 kishini tashkil etadi.  Respublikamizda xar bir odamga 

0,17  ga  ekin  maydoni  to’g’ri  kelsa,  Qozog’istonda  1,54  ga;  Qirg’izistonda  0,26;  Ukrainada  0,59;  Rossiyada  0,67  ga  ekin 

maydoni  to’g’ri  keladi.  Bizda  axolining  o’sishi  nisbatan  yuqori  bo’lib  xosildor  erlarni  -  shah’arlarni  rivojlantirishga, uy  -  joy 

qurilishiga, yangi korxonalar, muxandislik h’amda transport kommunikatsiyalari tarmog’ini barpo etishga ajratib berish jarayonlari 

jadal  bormokda.  Shular  h’isobga  olinsa, XXI -  asrda  er  zaxiralari  bilan  ta’minlash  muammosi  yanada  keskinlashishi  mumkin. 

---

 

9 

Erning  nixoyat  darajada  sho’rlanganligi  O’zbekiston  uchun  ulkan  ekologik  muammodir.  Erlarni  ommaviy  sur’atda 

o’zlashtirish, h’atto sho’rlangan va melioratsiyaga yaroqsiz yirik yaxlit maydonlarni ishga solish ana shunga olib keldi. So’ngi 

50  yil  mobaynida  sug’oriladigan  er  maydoni  2,46  mln  gektardan  4,28 mln ga etdi. Ekin maydonlari tarkibida so’ngi vaqtlarga 

(1990) qadar paxta deyarli 75 % maydonni egallagan edi. Dunyoning birorta h’am mamlakatida paxta monopoliyasi bu qadar yuqori 

darajaga  ko’tarilmagandi.  Bu  xol  erlarning  kuchsizlanishiga,  tuproq  unumdorligining  pasayishiga,  uning  suv  -  fizikaviy 

xossalari  yomonlashuviga,  tuproqning  buzilishiga  va  nurashi  jarayonlari  ortishiga  olib  keldi.  O’zbekistonda  noorganik  mineral 

o’g’itlar,  gerbitsidlar  va  pestitsidlarning  qo’llanishining  eng  yuqori  miqdorlari  h’am  o’nlab  barobar  ortiq  edi.  Ular  tuproqni, 

daryo, ko’l, er osti va ichimlik suvlarini ifloslantirdi. Hamma joylarda paxta nazoratsiz sug’orildi. Tuproqning nami kupayib 

ketdi. Bu esa uning qayta sho’rlanishiga olib keldi. Tuproqning xar xil sanoat chiqindilari va maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi 

h’am xavf tug’dirmoqda. 

Foydali qazilmalarni jadal qazib olish, ularni qayta ishlashning texnologik sxemalari nomukammalligi ko’p miqdorda kul, 

shlak va boshqa moddalar to’planib qolishiga olib kelmoqda. 

Bular  dexkonchilik  uchun  yaroqli  bo’lgan  erlarni  egallabgina  qolmasdan,  balki  tuproqni,  er  usti  va  er  osti  suvlarini, 

atmosfera h’avosini ifloslantirish manbalariga h’am aylanmoqda. 

Respublikada zah’arli chiqindilardan foydalanish sanoati esa h’ozircha yaratilgan emas. 

O’zbekioton xududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 236 dan ortiq shah’ar va qishloq axlatxonalari mavjud 

bo’lib, ularda taxminan 36 mln m kub axlat to’planadi. Ular asosan stixiyali ravishda geografik, geologik - gidrogeologik va 

boshqa shart - sharoitlarini kompleks o’rganmay turib tashkil etilgan. Shu chiqindilarni zararsizlantirish va ko’mish ishlari ibtidoiy 

usullar bilan amalga oshirilmoqda. Respublikada maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash endi amalga oshirilmoqda. 

Yagona Toshkent maishiy chiqindilar tajriba zavodi 1992 yil ishga tushdi. Radiaktiv ifloslanish, ayniqsa, katta h’avf tug’dirmoqda. 

Maylisoy  (Qirg’izistonda)  daryosining  qirg’oqlari  yoqasida  1944  yildan  to  1964  yilgacha  uran  rudasini  qayta  ishlash 

chiqindilari ko’milgan. 

Hozirgi  vaqtda  qoldiqlar  saqlanadigan  23  ta  joy  mavjud.  Bu  erlarda  selni  to’sadigan  tug’onlarni  maxkamlash  h’amda 

kuchki h’avfi bo’lgan joylardagi kiyaliklarning mustah’kamligini ta’minlash  lozim.  Navoiy  viloyatidagi  qoldiqlar  saqlanadigan 

joy h’am ekologik jih’atdan xavfli ifloslantirish o’chog’i h’isoblanadi. Bu erdagi radiaktiv qumni shamol o’chirish xavfi bor. 

İkkinchidan,  suv  zaxiralarining,  shu  jumladan,  er  ustki  va  er  osti  suvlarining  keskin  tanqisligi  h’amda  ifloslanganligi 

katta tashvish tug’dirmoqda. 

Respublikaning dare, kanal, suv omborlari, xattoki er osti suvlari h’am h’ar tomonlama inson faoliyati ta’siriga uchramoqda, 

Suv  zaxiralarining  sifati  eng  muh’im  muammolardan  biridir. 1960  -  yillardan  boshlab  Markaziy  Osiyoda  yangi  erlar  keng 

ko’lamda o’zlashtirildi. Sanoat, chorvachilik komplekslari rivojlandi. Urbanizatsiya jarayoni kuchaymokda. 

Kollektor - zovur tizimlari qurildi h’amda dare suvlari ekinlarni sug’orish uchun muttasil ravishda yuqori xajmlarda olindi. 

Shu  sababli  h’avzalardagi  suvning  sifati  tobora  yomonlasha  bordi.  Daryo  suvlarining  ifloslanishi  ekologiya,  gigiena  va 

sanitariya  -  epidemiologiya  vaziyatini,  ayniqsa,  daryolarning  quyi  oqimlarini  yomonlashtirmoqda.  Dare  suvlarining 

tarkibida tuzlarning mavjuddigi esa Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolarning deltalarida tuproqning sho’rlanishini 

kuchaytirmoqda. 

O’zbekiston va qo’shni mintaqalar sharoitida axolini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash h’am katta axamiyatga ega. 

Axolini vodoprovod suvi bilan ta’minlash ko’rsatkichi respublikada faqat keyingi 5 yillikning o’zida taxminan 1,5 barobar 

ortdi. Shunga qaramay, bu muammo dolzarbligicha qolmoqda. 

İchimlik suv ta’minoti manbalarining ifloslanishi respublikada, ayniqsa Orol bo’yida turli kasallikga chalinishning yuqori 

darajaligiga sabab bo’lmoqda. 

Uchinchidan, Orol dengizining qurib borishi xavfi, aytish mumkinki milliy kulfat bo’lib qoldi. 

To’rtinchidan, h’avo bo’shlig’ining ifloslanishi. 

Mutaxassislarning ma’lumotiga qaraganda, h’ar yili respublikaning atmosfera h’avosiga 4 mln t. ga yaqin zararli moddalar 

qo’shilmoqda. Shularning yarmi uglerod oksidiga tug’ri keladi, 15 % ni uglevodorod chiqindilari, 14 % oltingugurt qo’sh oksidi, 9 % 

ni azot oksidi, 8 % ni qattiq moddalar tashkil etadi va 4 % ga yaqini o’ziga xos o’tkir zaxarli moddalarga to’g’ri keladi. 

Atmosferada  uglerod  yig’indisining  ko’payib  borishi  natijasida  o’ziga  xos  keng  ko’lamdagi  issiqxona  effekta  vujudga 

keladi. Oqibatda er h’avosining o’rtacha h’arorati ortib ketmoqda. 

Respublikada tez - tez chang bo’ronlarini qo’zg’atib turuvchi, atmosferani chang to’zonga chulg’atuvchi Qoraqum va 

Qizilqum  sah’rolari  mavjud.  So’ngi  10  yil  mobaynida  Orol  dengizining  qurib  borishi  tufayli  chang  va  tuz  ko’chadigan  yana  bir 

tabiiy  manba  paydo  bo’ldi. 80 -  yillarning  boshlarida  qo’shni  Tojikistonda  alyuminiy  zavodi  ishga  tushishi  bilan 

Uzbekistonning Surxondaryo viloyatiga qarashli ko’p tumanlarda ekologik jih’atdan tang ah’vodga keldi.