Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti fizika kafedrasi radioelektronika

Kondensatorlar.IMS larda kondensator xususiy texnologiya asosida yasalmaydi. Ular tranzistorlar va diffusion rezistorlarni yasash jarayonida hosil qilinadi. Bunda p-n o’tishga teskari yo’nalishda kuchlanish ulangandagi to’siq qatlamining sig’imi kondensator vazifasini bajaradi. Ular diffusion kondensator deb ataladi. Bunday kondensatorlarning dielektrigi bo’lib, p-n o’tish ning hajmiy zaryadlar sohasi xizmat qiladi.

Bipolyar tranzistorlarda kondensator hosil qilishning 3 xil usuli mavjud: emitter-baza o’tishi, kollektor-baza o’tishi va kollektor-taglik oralig’i.

Emitter-baza o’tishi hisobiga hosil qilingan kondensatorning nisbiy sig’imi eng katta (1500pf/ mm² gacha) bo’lib, buzilish kuchlanishi eng kichik (bir necha volt) bo’ladi. Kollektor-baza o’tishidan foydalanaganda esa, kondensator sig’imi 5-6 marta kamayadi, lekin buzilish kuchlanishi shuncha marta ortadi. Bu ikki variantda tayyorlangan kondensatorlarning asosiy kamchiligi – kondensator qoplamalari bilan taglik xizmat qiladi.

To’g’rilashda zanjirga ta’sir etuvchi tebranish(kirish kuchlanishi) yetarlicha katta amplitudaga ega bo’lgani uchun to’g’rilovchi element volt-amper xarakteristikasi to’g’ri chiziqlar kesmasidan iborat deb olinadi (4.1-rasm).

To’g’rilash sxemasi ikki xil-bir va ikki yarim davrli bo’ladi. Bizga transformatorning ikki tomonlama chulg’ami bilan ketma-ket ulangan D diod va R_H rezistordan tuzilgan zanjir berilgan bo’lsin (4.4a-rasm, kondensatorsiz). Agar transformatorga o’zgaruvchan kuchlanish berilsa, ikkiyoqlma chulg’am kuchlanishining musbat yarim davri to’g’ri kelganda diod ochilib, zanjirda tok hosil bo’ladi.

(+)- Tp Д + Rn U2 - CH (-)+

I I U UтрU2 5 5 5 4.4-rasm. Bir yarim davrli to’g’rilash sxemasi а)uning ishlash prinsipi(б)

Kuchlanishning manfiy yarim davrida diod yopilib, zanjirdan tok o’tmaydi.Uning garfikda tasvirlanishi 4.4 б-rasmda ko’rsatilgan (teskari tok hisobga olinmagan). Demak, zanjirdagi tok va chiqish kuchlanishi uzlukli bo’lmaydi. Bunday tok va kuchlanish pulslanuvchi tok yoki kichlanish deb ataladi.

Demak, ko’rilgan sxemada tok kirish kuchanishining musbat (+) yarimdavrlaridagina hosil bo’ladi. Shuning uchun bu sxema bir yarim davrli to’g’rilash sxemasi deb ataladi. Uning asosida tuzilgan to’g’rilagich mos ravishda bir yatim davrli to’g’rilagich bo’ladi.

Radioqurilmalarda pulslanuvchi tok yoki kuchlanishdan foydalanish mumkin emas. Shuning uchun pulslanishni yo’qotish zarur. Buning uchun pulslanuvchi tok yoki kuchlanish spektridagi o’zgarmas va o’zgaruvchan tuzuvchilar bir-biridan ajratiladi va o’zgaruvchan tuzuvchidan qutulish chorasini ko’radi. Bu jarayonni amalga oshiradigan qurilma tekislovchi filtr deb atladi.

Nagruzka rezistoriga parallel ulangan kondensator eng soda tekislovchi filtr hisoblanadi. Uning sig’imi yetarlicha katta, ya’ni bo’lishi kerak (4.4 a-rasm,punktir). Bu holda diodning ishlashiga transformator kuchlanishidan tashqi kondensatorning kuchlanishi ham ta’sir qiladi. Transformatordan diodga musbat kuchlanish berilganda, undan o’tadigan tok kondensatorni (2.27) ifoda qonuni bo’yicha zaryadlaydi va kondensatorda U_с ga teng kuchlanish hosil qiladi. Uning II chulg’am kuchlanishi ishorasiga qarama-qarshi musbat bo’ladi. Shuning uchun dioddan tranzformatorning ikkiyoqlama chulg’amidagi kuchlanish kondensator kuchlanishidan katta

(U_тр>U_c) bo’lganda tok o’tadi U_трc bo’lganda esa, diod yopilib, kondensator R_H resistor orqali zaryadlanadi. Agar R_н nagruzka rezistorining qarshiligi cheksiz bo’lsa, kondensator trnasformator iikiyoqlama chulg’amidagi kuchlanishning amplitude bo’lagigacha zaryadlanishi kerak. Lekin unda dioddan o’tadigan tok nolga teng bo’lib, sxema ishlamay qoladi. R_н rezistorining chekli bo’lagida zanjirda muvozanat vujudga keladi, unda transformator kuchlanishining bir davrida

Kondensator ortadigan elektr energiyasi bilan yo’qotiladigan energiya miqdori bir-biriga teng bo’ladi. Muvozanat holida zanjirdagi tok va kondensator kuchlanishining vaqt bo’yicha o’zgarish grafigi 4.5 – rasmda ko’rsatilgan.

U Uтр Vурт Uc Vурт I 5ә 5ғ T 5қ 5ң 5 4.5-rasm. Muvozanat holida tok va kondensator kuchlanishining vaqt bo’yicha o’zgarishi grafigi.

Unda U_урт- nagruzkadan olnadigan kuchlanishning o’rtacha qiymati. Nagruzkadagi kuchlanishning pulslanish kuchlanishi (U_ўрт) С_н, R_н, va R₈ kuchlanishlari orasidagi munosabatga bog’liq. R_н rezistorining qarshiligi kamaytirilsa, chiqish kuchlanishining miqdori kamayaib, uning pulsalnishining absolyut qiymati ortadi. Aksincha, R_н rezistorining qarshiligi ortsa, chiqish kuchlanishi ortib, uning pulslanishi kamayadi. Sababi qarshilik kichraysa, zaryadsizlanish toki katta va kondensatordagi qoldiq kuchlanish kichik bo’ladi. Aksincha, R_н katta bo’lsa, zaryadsizlanish toki kichik bo’lib, kondensatordagi qoldiq kuchlanish katta bo’ladi. Natijada, diod transformator kuchlanishlarining katta qiymatlarida ochiladi. Shunga ko’ra R_н rezistorining ortishi bilan dioddan tok o’tish vaqti iqsqarib, chiqish kuchlanishining V_ўрт pulslanishi kichrayib boradi.

Shuni aytish kerakki, transformator kuchlanishining manfiy yarimdavrlarida diodga qo’yilgan kuchlanish U_m+U_c qiymatga erishadi. Bu kuchlanish manfiy kuchlanish deb ataladi. To’g’rilagichlarni yasaganda diod shu kuchlanishga chidaydigan qilib tanlanishi kerak. Demak, tokning pulslanish darajasi kesish burchagiga bog’liq bo’ladi. Kesish burchagi kichrayishi bilan pulslanish ham kamayib boradi, ikkinchi tomondan burchagi kamayishi bilan to’g’rilagichning FIK I ortadi. Sababi bunda diodga kam yuk tushadi va u ososnroq ishlaydi. Shuning uchun uning energiya uzatish qobiliyati ortadi.

Bir yarimdavrli sxemasida o’zgaruvchan tok ko’zining energiyasining faqat bir bo’limidagina foydalaniladi. Undan to’liq foydalanish uchun ikki yarimdavrli to’g’rilash sxemasi tuziladi. U ikki biryarimdavrli to’g’rilash sxemasining ketma-ket ulanishidan iborat. Ulardan bir transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida ishlasa, ikkinchisi-ikkinchi yarimdavrida ishlaydi.

Ikki yarimdavrli to’g’rilash sxemasi asosida yaratilgan to’g’rilagichning principal sxemasi ham chiqish kuchlanishlarining vaqt diagrammasi 4.6-rasmda ko’rsatilgan. Bundan ko’rinadiki, sxemaning ishlashi faqat biryarim davrli to’g’rilash sxemasining ishlahi kabi bo’ladi. Lekin chiqish kuchlanishining pulslanish chastotasi ikki marta ortiq bo’lib, uning amplitudasi kichik bo’ladi.

тр д1 д2 + + Rн U2 - -Сн a)		U Uтр Uc=U2 I II I II I Т б) 2T 5 4.6-rasm. Ikki yarim davrli to’g’rilagich sxemasi (а)to’g’rilangan tok va kuchlanishning vaqt diagrammasi (б)
Demak, to’g’rilash sxemalari faqat ikki xil bo’ladi. To’g’rilagichlar shu sxemalar asosida yasaladi. Lekin unda chiziqli bo’lmagan element nagruzka	тр д1 д2 + Rн д3 Сн U2 д4 4.7-сүўрет. Ko’priksimon sxema

Rezistoriga nisbatan turli usulda ulash mumkin. Masalan, shulardan bir turi 4.7- rasmda ko’rsatilgan. U ko’priksimon sxema bo’lib, Grets sxemasi deb ataladi. Uning asosini ikki yarimdavrli to’g’rilash sxemasi tuzadi.

Transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida Д₁ ҳәм Д₃ диодлар ислесе, екинши ярым дәўринде- Д₂ va Д₄ dioslar ishlaydi.

Gerts sxemasining asosiy afzalliklari shunda, to’g’rilangan tok amplitudasining pulslanishi yetarlicha kichik bo’ladi. Undan tashqari, o’rta nuqtali transformatorga hojat qolmaydi. Har bir diodga to’g’ri keluvchi manfiy kuchlanish qiymati transformator kuchlanishining amplitude qiymatidan ortmaydi.

G erts sxemasining kamchiligi shundaki, diodlar ketma-ket ulngani uchun tarmoqning to’liq qarshiligi ortadi va ko’proq energiya sochadi.