Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI

TA’BIYATTANIW FAKULTETI

GEOGRAFIYA KAFEDRASI

EKONOMİKALIQ HA’M SOTsİALLIQ GEOGRAFİYa pa’ninen lektsiya teksti

DU’ZGEN: G.XODJAEVA
M.TURSINOV
NO’KIS - 2018 j

E KONOMIKALIQ HA’M SOTSIALLIQ GEOGRAFIYA PA’NİNİN’ HA’ZİRGİ ZAMAN MAZMU’NI HA’M WAZIYPALARI.

Jobası:
1. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ rawajlanıp barıwı ha’m onın’ atının’ o’zgeriwi.
2. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya pa’ninin’ sıpatlaması.
3. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ tiykarg’ı printsipleri.
4. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ izertlew usılları.
5. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ basqa pa’nler menen baylanısı.
Jamiyettin’ rawajlanıwı, sotsial ekonomikalıq o’zgerisler belgili waqıt ha’m da’wir dawamında, belgili orında ju’z beredi. Sotsiallıq rawajlanıwdın’ usı aymaqlıq ta’repleri geografiya pa’ninin’ izertlew obektine kiredi.
Biraq jamiyettin’ rawajlanıwı menen onı uyreniushi panlerdin izertleu obekti quramalasıp ha’m jetilisip baradı. Bul tabiyiy ha’m o’z-o’zinen nızamlı jag’day. Ekonomikalıq geografiyanın’ obekti da’slepki waqıtları belgili bir ma’mleket yaki rayonnın’ xojalıg’ı, xalqı ha’m o’ndirislik ku’shlerdin’ jaylasıwınan ibarat bolsa, keyin ala xojalıq ha’m xalıqtın’ aymaqlıq quramı, dizimi, aymaqlıq sotsial-ekonomikalıq kompleksler formasın aldı. Sog’an baylanıslı usı pa’nnin’ wazıypası da o’zgerip baradı.
İlgeri tiykarg’ı itibar qay jerde ne barlıg’ın u’yreniwge qaratılg’an bolsa ha’zirgi ku’nde ne ushın ol yaki bul waqıyalar tiykarınan sol jerde ju’zege kelgenligi ilmiy tiykarda da’lillep ha’m bahalap beriw talap etiledi.
Demek, ja’miyet rawajlanıwı islep shıg’arıw ku’shlerinin’ rawajlanıwı ha’m jaylasıwındag’ı protsessler ekonomikalıq geografiya obektinin’ o’zgeriwine sebep boladı. Sog’an baylanıslı bul pa’nnin’ izertlew predmeti ha’m wazıypaları da quramalasıp baradı, ha’zirgi ku’nde bunday evolyutsion protsessler pa’nnin’ atın zaman talabınan kelip shıgıladı. Sonın’ menen birge da’stu’riy ekonomikalıq geografiyanı a’ste aqırın ekonomikalıq ha’m sotsial geografiyag’a ol bolsa o’z na’wbetinde ja’nede quramallı formag’a sotsial geografiyag’a aylanbaqta, bul o’z na’wbetinde ja’han ko’leminde rawajlanbaqta. Bul pa’nnin’ belgili bir turaqlı bolg’an qanaatlandırıwshı sıpatı joq. Bug’an sebep geografiya pa’ninin’ ken’ qamtılg’anlıgı obekti ha’m atının’ waqıt dawamında o’zgerip turıwı mu’mkin. Sonın’ menen birge ekonomikalıq geografiya ta’riyplemesinin’ ko’pshiliginde islep shıg’arıw ku’shleri olardın’ jaylasıw formaları aytıladı.
Bular usı pa’nnin’ o’zek tu’sinigine aksiomaga aylanıp qalg’an. A’lbette bul o’z-o’zine emes, sebebi ekonomikanın’ tiykarg’ı islep shıg’arıw ku’shleri, ekonomikalıq geografiyanın’ a’hmiyeti bolsa, olardın’ jaylasıw formaların belgilep beredi. Qalaberse rawajlanıw tek anıq bir orında a’melge asadı, sol sebepli jaylasıw rawajlanıwdın’ territoriyalıq ko’rinisi. Ma’selege bunday qatnasıq na’zerimizde, ekonomikalıq geografiyanın’ tarıyxıy rawajlanıwı menen baylanıslı. İslep shıg’arıw tarmaqların jaylastırıw ma’seleleri en’ a’wele Evropada, tiykarınan Germaniyada nemis alımları İ.Tyunen, V.Kristaller, A.Lyosh, A.Vever h.t.b. ta’repinen a’meliyatta ko’rip shıg’ılg’an. Biraq olar o’zlerinin’ jaylastırıw ideyasının’ na’tiyjesi «ekonomikalıq geografiya» dep ta’riplemegen. Ha’zirgi ku’nde pa’nnin’ sıpatlamasına islep shıgarıw ku’shlerinin’ jaylasıw tu’sinigin qaldırıw kerek, sebebi ha’r qanday jaylastırıw belgili bir territoriyada a’melge asırıladı. Biraq pa’nnin’ bu’gingi predmeti ushın bu’l azlık qıladı. Sebebi, endi ol ekonomikalıq g’ana emes, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya atın almaqta. İslep shıg’arıw ku’shleri en’ a’wele sonın’ subekt iyesi bolg’an xalıqtı ham o’z ishine aladı. Lekin bul jerde xalıq tiykarınan miynet ku’shi ekonomikalıq kategoriya formalar na’zerde tutıladı.
Adam, onın’ sotsiallıq turmısı, ja’miyetlik ortadagı o’z-ara mu’na’sebetleri bolsa, bul tu’sinikleri shette qaladı. Bulsız pa’n ilgeriden ekonomikalıq islep shıg’arıw geografiyası bolıp qala beredi. Joqarıdag’ı pikir ha’m usınıslardan kelip shıqqan halda ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya ta’riypin to’mendegishe beriw mu’mkin: ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya g’a’rezsiz pa’n sıpatında tu’rli ma’mleket ha’m rayonlarda islep shıg’arıw ku’shlerinin’ rawajlanıwı, jaylasıw ozgesheliklerin ha’mde insan o’miri iskerligi ha’m jasaw ta’rizinin territoriyalıq ta’replerin u’yrenedi. Qısqasha qılıp aytqanda, ekonomikalıq geografiyanı ja’miyet turmısı ha’m iskerligi, territoriyalıq sho’lkemlestiriw tuwrısında pa’n dep ta’riplew tuwrı boladı. Sonday-aq o’zinin’ metodologiyası ha’m metodı, izertlew predmeti ha’m printsplerine iye bolmag’an pa’n g’arezsiz pa’n bola almaydı. Usı menen birge ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya pa’ninin’ tiykarg’ı maqsetin o’z ishine aladı ha’m onı sıpatlap beredi.
Berilgen sıpatlamanın’ kesimi, anıqlawshısı, birinshi ha’m ekinshi da’rejeli bo’lekleri bar. Eger usı berilgen ta’repten – tu’rli «ma’mleket yaki rayon», territoriya tu’siniklerin alıp taslansa bul halda geografiyag’a orın qalmaydı. Demek, usı ibaralar geografiyag’a tiyisli ekenin da’lillep beredi. Usınday ozgeshelik geografiya ushın ju’da’ za’ru’r. Sebebi pa’nnin’ tiykarg’ı ha’m bas maqseti islep shıg’arıw ku’shlerinin’ jaylasıwı, insan turmısı ta’rizinin tu’rli rayonlardag’ı o’zine ta’n ha’m ayrıqsha qa’siyetin ashıp beriwden ibarat. Usınday ja’miyettin’ rawajlanıwındag’ı tu’rli da’wirler o’zgesheligi anıqlanbasa bul pa’n mazmunın jog’altadı. Demek, ha’mme jayda bar na’rse geografiyada ulıwma bolmawı mu’mkin. Eger ha’mme jer bir ren’de tegis birdey da’rejede bolmag’anda edi geografiyanın’ ha’m qalaberse, ja’miyet rawajlanıwında bolmag’an bolar edi. Bizin’ ta’riypimiz ken’eyip ketpewi, mu’mkin da’rejede qısqaraq bolıwı ushın og’an kompleksler yamasa dizimler ideyası kiredi. Tiykarınan ekonomikalıq ha’m sotsial geografiya o’zi u’yrenilip atırg’an obekttin’ belgili territoriyada ha’m ayırım – ayrım emes, ba’lkim o’z–ara baylanıslıqta, ja’ne ma’lim bir aymaqlıq dizimler dogereginde ko’rinedi. Sol sebepli joqarıda berilgen taryipti ja’nede quramalastırılsa boladı, yaki ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya islep shıg’arıw ku’shlerin tu’rli ma’mleket yaki rayonlarda rawajlanıw ha’mde jaylastırıw o’zgesheliklerin ha’mde insan turmıs xızmeti ha’m jasaw ta’rizin territoriyalıq-ekonomikalıq sotsial tizimler yamasa kompleksler do’gereginde u’yrenedi dep sıpatlaw mu’mkin. A’lbette ha’r qanday pa’nnin’ predmeti ta’riypi onın’ tiykarg’ı printsplerin o’zinde ko’rsetiwi sha’rt. Sebebi o’zinin’ metodologiyası ha’m metodı, izertlew predmeti ha’m printsplerine iye bolmag’an pa’n g’a’rezsiz pa’n esaplana almaydı.. Geografiyada sol qatarda ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya pa’ninin’ bas printsipi neden ibarat? Bul jerdegi tu’rli da’rejedegi tiykarlar bar. Olardın’ ayrımları sol pa’nge tiyisli bolsa, qalg’anları ulıwma milliy, filosofiyalıq a’hmiyetke iye. Geografiya pa’ninin’ baslı printsipi onın’ territoriyalılıg’ı esaplanadı. Sebebi geografiyanı territoriyalıq qatnasıqlarsız, orın tu’siniklerisiz ko’z aldımızg’a keltirip bolmaydı. Biraq territoriya o’zine ta’n barlıq sıpatında tu’rlishe qatnasıq qılınadı. Ma’selen, jer ju’zinde, rayon planirovkasında ko’birek territoriyanı sho’lkemlestiriwge itibar beriledi. Bunda jer maydanının’ o’zi ma’lim maqsetler ushın tayarlanadı. Tiykarınan onı barlıq infrastruktura shaqapshaları menen bezelgen halda isbilermenler ushın ijarag’a beriw yamasa satıw mu’mkin. Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyada territoriyanı sho’lkemlestiriw tu’sinigi qollanılıp, ol a’dette mazmunı ha’m formaları boyınsha islep shıg’araw ku’shlerin jaylastırıwg’a jaqınraq turadı. Sonın’ menen birge a’piwayı jaylastırıwdan parq qılıp, islep shıg’arıwdı xalıq yamasa xojalıq tarmaqların territoriyalıq sho’lkemlestiriw usı waqıtta belgili maqsetke bag’darlaw, en’ baslı basqarıwdı da o’z ishine aladı. Bul usı tu’siniklerdin’ ilimiy ha’m a’meliy ekeninen derek beredi. Bul jerde sistema do’gereginde muwapıq ma’lim bir qag’ıydanı payda etiw aldın ala onı basqarıw niyetinde a’melge asırıladı.
Geograflar na’zerinde territoriya ko’rinisi menen payda boladı ha’m bir qarawda ol tolıq o’z ishine aladı. Biraq ko’rip turg’an territoriyada ondag’ı bar elementler (jol, terek, u’y, adamlar, transport h.t.b.) jeke yamasa o’z aldına ekonomikalıq geografiyanın’ izertlew obektine kiriwshi barlıq predmetler tu’rli territoriyalıq kompleks formasın payda etedi. Sonlıqtan, awıl xojalıg’ı tarmaqları egislik jerler yag’nıy sharwashılıq jaylawları rekreatsiya ma’nzilleri, tog’aylar areal maydan ko’rinisine iye. Geografiya pa’ninin’ ekinshi bir a’hmiyetli printsipi komplekslilik, biraq bul jerde kompleks islep shıg’arıwdın’ sotsiallıq yaki territoriyalıq sho’lkemlestiriw formasın emes, ba’lkim ma’selege pa’n obekti ha’m predmetine jaqınlastırıw ma’nisin an’latadı.
Sonın’ menen birge ayrım waqıtları «Kompleks geografiyalıq izertlew yamasa ekonom- geografiyalıq tu’sinigi isletiledi. Bul artıqsha qa’telik bolıp, geografiyalıq izertlew ha’mme waqıt kompleks boladı. Ekologiyalıq jandasıw tiykarında komplekslik jatadı ha’m bul onı geografik du’nya qarasqa ju’da jaqınlastıradı.
Kompleks ko’z qaras u’yreniletug’ın obektke biyimlesiw onı baylanıslılıqta ko’riwdi talap etedi. Usı ma’nide ol dizimli (sistemalı) ko’z qarasqa da jaqınlasadı. Biraq bul obektten durıs ha’m jaqsı paydalana alıw lazım. Bunday bolmag’an jag’dayda, izertlew na’tiyjesi «Ha’r tarawdan bir tu’yir», sayız, ha’m qurı bolıp, bazıda o’zi neni u’yreniw kerekligi de sezilmey qaladı. Usı printsip ma’nisin terek formasında tu’siniw za’ru’r: denesi u’yreniletug’ın tiykarg’ı ha’diyse bolsa, onın’ shaqası ha’m kishi shaqashaları usı ma’sele menen baylanıslı ma’seleler jıyındısı. Bunda terek denesi ju’da juwanlasıp, shaxsız ha’m kerisinshe shaxlar u’lkenlesip, onın’ denesi ko’rinbey qalmawı kerek. Birinshi jag’dayda komplekstin’ o’zi bolmaydı, ekinshisinde bolsa ha’dden tıs ma’seleden shetke shıg’ıp ketiwi anıq. Ma’selen, bag’shılıq geografiyasında temir jol transportı yamasa xalıqtın’ tuwılıwın teren’ u’yreniw ulıwma talap etilmeydi. Usınday territoriyalıq printsiptin’ ha’m na’zik ta’repleri bar. Bul jerde biz izertlew obekti shegaranın’ ju’da’ u’lkenlesip ketpewin na’zerde tuttıq.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya ulıwma geografiya pa’ninde ko’birek u’lken shegara «kishiytirilip» u’yreniledi. Endi bunın’ kerisi, kishi jaydı u’lkeytip, iri masshtablı izertlewlerdi o’tkiziw a’hmiyetli ilimiy ha’m a’meliy a’hmiyet payda etedi. Rawajlang’an shet el ma’mleketleri (Germaniya, Yaponiya, AQSh, ha’m basqa) ta’jriybesi usıdan derek beredi.
Bul ma’mleketlerde, bizlerden parqı mikroekonomika, mikrogeografiyalıq qatnas u’stin turadı. Ba’lkim, sonın’ ushın bolsa kerek ta’jriybeler na’tiyjesi anıq, puxta ha’m a’meliy ta’repten joqarı boladı. Durıs, ta’jriybe obekti sıpatında u’lkenirek sheg’aranı da alıw mu’mkin. Biraq bunday jag’dayda shegaranın’ barlıq bo’limi emes, kerisinshe, za’ru’r mashqalalar da onın ayırım ha’m tu’rli tochkalar mısalında teren’irek u’yreniw ha’m usı negizde u’yreniletug’ın obekt ha’m og’an uqsaytug’ın jerlerge ta’n bolg’an ulıwma nızamlıqlardı tiykarlap beriw maqsetke muwapıq.
Solay etip, territoriyalıq ha’m komplekslilik geografiya pa’ni ushın ju’da za’ru’r. Biraq olar o’z normasında bolıwı kerek. Basqasha qılıp aytqanda, usı jandasıwlar ha’mme waqıt anıqlıq penen birge alıp barılıwı durıs boladı. Professor E.B.Alaev anıqlıqtı konkretlikti geografiyanın’ ayrıqsha printsipi sıpatında ko’rsetedi. Biz bolsa onı joqarıdag’ı eki tiykarg’ı printsipinin’ ulıwmalıq ko’rinisi, kriteriyası yamasa «eki plyus bir» formasında ko’riwdi qa’ler edik. Sebebi ma’sele qansha ken’ ha’m teren’ izertlense, onın’ juwmaqları ha’mme waqıt joqarı boladı. Geografiyanın’ eki tiykarg’ı printsipi territoriyalıq ha’m komplekslilikten son’ tariyxıylıq turadı. Bul printsip ma’kan ha’m zaman birliginen kelip shıg’adı. Ha’r qanday ha’diyse ma’lim bir waqıtta, belgili bir waqıtta ha’m belgili bir jerde ju’zege keledi. Sonın’ ushın geografiyag’a tariyxıy biyimlesiw kerek. Sebebi ha’zirgi zaman o’z-o’zinen birden ju’zege kelmegen. Bar ko’rinisler qashan ha’m qanday sha’rayatda payda bolg’an ha’m ol qanday rawajlanıw basqıshların basıp o’tken, bulardın’ ha’mmesi ha’zirgi barlıqtan kelip shıqqan halda anıqlap almastan turıp tiykarg’ı ma’sleni sheship bolmaydı. Tek o’tmishti u’yreniw arqalı ha’zirgini bahalap boladı, bul bolsa o’z na’wbetinde keleshekti ilimiy boljawg’a jol ashadı.
Tariyxiyliqtı u’yreniwdin’ a’hmiyetin M.N.Baranskiy da aytıp o’tken. Ol ma’mleket ha’m rayonlar ekonomikalıq geografiyalıq ta’riypin sonday berin’, ol ayag’ı menen jerge geologiya, geomorfologiya ha’m topıraqtanıw, denesi menen tariyx arqalı o’tiwi, bası menen bolsa ideologiyag’a tayanıwı kerek dep uqtırg’an edi. Ko’rinip turıptı, tariyxıylıq ekonomikalıq geografik ko’rinistin’ tiykarg’ı bo’limin quraydı.
Aytıw lazım, geografiyaga tariyx qanshelli kerek bolsa, tariyx ushında geografiya sonsha za’rur. Biraq geografiya tariyxka tariyx yamasa geografiyaga aylanbasın. Usı sebepli geografiyada tariyxıy jandasıw o’tmishin barlıq mayda shu’ydesi emes, ba’lkim ha’zirgi jag’daydın’ ju’zege keliwinde qaysı tariyxıy waqıya ha’m basqıshlar sebep bolg’anın anıqlaw jeterli. Ma’selen: eger respublikamız paytaxtı Tashkent qalasın ekonomikalıq-geografiyalıq ta’riyplemekshi bolsaq, onın’ en’ baslı ju’zege kelgeninen keyin song’ı tariyxıy waqıyalar inabatqa alınsa jeterli. Olar o’tken a’sirdin’ ekinshi yarımında (1985-j) Tu’rkistannın’ Rossiya ta’repinen basıp alınıwı ha’m Tashkent Tu’rkistan general gubernatorlıg’ının’ paytaxtı wazıypasın orınlawı, 1917-jıl revolyutsiya, 1924-jıl Orta Aziya respublikalarının’ du’ziliwi, 1930-jıl O’zbekstan Respublikası paytaxtının’ Samarqandtan Tashkentke ko’shiriliwi, ekinshi ja’han urısı jılları, 1966-jıl Tashkent jer silkiniwi ha’m 1991-jıl O’zbekstannın’ Ga’rezsizlikke erisiwi, Tashkenttin’ g’a’rezsiz ma’mleket paytaxtına aylanıwı. A’ne usı burılıw yamasa tariyxıy waqıyalar bu’gingi Tashkentke, onın’ shegarası, xojalıg’ı ha’m xalqı, qala qurılıwında az bolsada o’z ta’sirin ko’rsetken, iz qaldırg’an. Qalg’an aralıq waqıyalar bolsa bizge usı waqıtta onsha za’rur emes, olardı tariyx pa’ni ushın qıdırıw kerek.
Geografiyada tarıyxıylıq printsipi tarıyxıy geografiyanın’ ornın almawı kerek. Bul jerde tarıyxıy jandasıw u’yrenilip atırg’an xa’diysenin’ o’tmishine qısqasha «sayaxat qılıwının» an’latadı. Tarıyhıy geografiya bolsa o’tmishtın bo’lek basqıshlarında ta’biyat ha’m tiykarınan xojalıq tarmaqları, xalıq ha’m basqalar qanday darejede rawajlang’an ha’m qanday jaylasqan sıyaqlı ma’selelerdi ko’rip shıg’ıwdan ha’m ko’z aldımızg’a keltıremız. Sonın’ menen birge, tarıyxıylıq geografiyanın’ tarıyxı da emes. Sebebi geografiyanın’ tarıyxı degende so’z ko’birek geografik ashılıwlar tuwralı boladı.
Sonday qılıp, tarıyxıylıq printsipi, tarıyxıy geografiya ha’m geografiya tarıyxınan parq qıladı. Ol bul jerde qoyılg’an maqsetke tolıg’ıraq qanday maqsetke tolıg’ıraq qanday erisiw tiykarlarınan birin an’latadı, o’tmishke bu’gingi ku’nnen emes, ba’lki og’an son’g’ı da’wir ha’m ortalıqtan kelip shıqqan halda baha beriw, bar bolg’an ma’n’gilikke tarıyxıy qarastı talap etedi.
Tarıxsız geografiya (geografiyasız tarıyx) bolmaydı. Demek olar bir-birin toltıradı. Biraq olarg’a bo’lek-bo’lek qaraslar tuwrı kelmeydi. Sonday-aq nemis alımı A.Gettner geografiyada tarıyxıylıqtı inkar etken, al xranalogiyani ta’n almagan. Bul ta’repten nemis alımı filosof O.Kant ideyalarına tiykarlang’an. A’lbette bunday bir ta’replilik te qolaysız. Ha’tte da’stur bolıp qalg’an islep shıg’arıw ku’shlerinin’ rawajlanıwı ha’m jaylasıwı ataması da bul ekiliktın’ bir-biri menen baylanıslıg’ın bildiredi. Bul jerde eger rawajlanıw tarıx bolsa, jaylasıw geografiya esmplanadı. Ha’r qanday rawajlanıw belgili bir terretoriya kompleksinde a’melge aladı. Jaylasıw bolsa rawajlanıwdın’ teretoriyadag’ı ko’rinisinen baska na’rse emes.
Geografiya pa’ninın’ printsiplerinen ja’ne biri ekologik jandasıw. Ekologiya o’zinin’ tu’p a’xmiyetine ko’re arganizimlerdın’ ishki o’z-ara ha’m sırtqı ortalıq penen baylanısın an’latadı. Ol bul ta’repten geografiyalıq dunya qarastın’ mazmunına da ju’da’ mas keledi. Sebebi geografiyada ha’a’mme uaqıya ha’m xa’diyseler o’z-ara ha’mde sırtqı ortalıq penen teretoriyal qatnasta ko’riledi. Sol sebepten ekologiya belgili ma’niste geografiyag’a ju’da’ jaqın dur.Sonın’ ushın bolsa kerek bazı alımlar bul eki tu’sinikti baylanıstırıp bir ma’niste isletken. Mısalı: medik, Berrawz insan ekologiyasi yamasa geografiya atlı maqalın (1923-j) jazg’an edi. Bul jerde geografiyadag’ı kompleksli printsipin ekologik dunya qarasqa uqsap ketedı. Ha’r ekewinde de o’z-ara birlikte qaraw pikirler juritiw talap etiledi. Ekologik printsip a’sirese islep shıg’arıwdı sotsial ha’m territoriyal payda etıw formaları tiykarınan kontsentratsiya menen birigip ketedı. Mıs: qansha o’ndiristin’ kontsentratsiyası joqarı bolsa, ekologik jag’day a’dette bunın’ kerisi boladı. Demek bul jerde «rawajlang’an» degen tu’sinik ko’p xallarda ekologik salasatsızlıq penen izbe-izlikte turadı. Ekonomikalıq ha’m sotsiyallıq geografiyanın’ ja’ne bir printsipi demotsentrizm yaki antroposentrizim. Sebebi xa’mme teretoriya ekonomikalıq qatnaslar tiykarında en’ a’weli insan materiyallıq ha’m ruwxıy materiyallıq baylıqlardı jaratıwshısı ha’m usı uaxıtta olardın’ tutınıwshısı turadı. Qala berse tarıx, ja’miyet tarıxıda, insansız bolmaydı. Budan tısqarı a’wele sap ta’biyiy ma’niske iye bolg’an ekologiya tu’sinigi de industriyalastırıw ha’m urbanizatsiya sebepli sotsial ha’m insan ekologiyasına aylanbaqta. N.N Baranskiy insansız geografiyaga bar kushi menen karsı ha’m « İnsandı unıtıpsız» dep esaplar edi. Durısın aytkanda, sotsial islep shıgarıu protsessinin orayında insan turıuı kerek. Birak insan aldıngıday tek islep shıgarıushı bolmay balki oz atı menen Xazireti insan dep aytıladı. Sonın ushın ekonomikalık ha’m sotsial gegrafiyada insan tabiyatı beogeografiyası jasau tarzi urp-adetleri sıyaklı sotsial maselelerdin territorial tarepleride uyreniliui lazım islep shıgarıu kushlerin jaylstırıuda ilmiy texnikalardın rauajlandıuı ha’m baskalarda insan faktorı onın talap ha’m mutajligi dunya karası axmiyetli orın tutadı usı tiykarda demosentrik printsip islep shıgarıudı territorial payda etiude itibarga alınıuı menen bir katarda insannın ozide uyreniliui axmiyetli. Sonday ak onın dem alıuı emleniuge uksas emes tikkeley islep shıg’arıw protsessinde sırtta jatırgan ha’m adam jasawı oyı menen baylanıslı ha’mme ma’seleler sotsialogiya, etnologiya, psixologiya pa’nleri do’gereginde izertleniwi kerek.
Sonday kılıp territorialıq, komplekslik, tariyxıylıq, ekologiya ha’mde demotsentrik jandasıwlar ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ birligin ta’minleydi. Sonın’ menen birge bul tiykargı printsipler jeke emes balki birlikte kushli tasirshen boladı. Olar bul pandi sotsiallalastırıu siyasatlastırıu ekonomlastırıu ha’m maselelestiriu sıyaklı jo’nelisler ja’rdeminde a’meliyatqa usınılsa,ol janede o’nimdarlıq na’tiyjeler beredi. Geografiya pa’ninin’ ja’ne bir a’jayıp ha’m qaytalanbas imkaniyatı bar. Bunda bolsa onın’ integrattsion potentsiyallıg’ının’ ku’shliligi qamırawı ken’ bolg’an geografiya ju’da’ ko’p pa’nler menen «qon’sılıq» qıladı ha’m tutas abrayg’a iye. Olar qatarına tariyx, biyalogiya,ekolgiya, geologiya, sotsiologiya, demografiya, ekonomika, psixologiya, xuquq-tanıw, qalasazlıq, medittsina ha’m t.b kiredi. Demek, geografiya bul pa’nler menen eki ha’m onın’ ku’shi de sonda. Basqasha qılıp ayıtqanda geogriflar ushın tu’rli pa’nler do’geregine jan’a bag’darlar ha’m jetiskenliklerge erisiw imkanitı bar. Sebebi geografiya pa’ni ha’mme pa’nler sistemasinda qalay «geografik orıng’a» iye. Ol orayda (maxrajida) ha’m sonın’ ushın qalg’an pa’nler qa’lese ha’m de qa’lemesede geografiyaga duslasadı.
Ekonomikalıq ha’m sotsiyallıq geografiya basqa geografik pa’nler ha’m en’ a’weli ta’biyiy pa’nler menen baylanısadı. Ta’biyiy ha’m sotsial geografiya insan ha’m ta’biyat, ta’biyat ha’m ja’miyet juplıg’ın ko’rsetken xalda ulıwma geografiyanı payda etedi. Biraq olar arasında parq joq emes. Sonday-aq sotsial ekonomikalıq geografiya ushın jaylasıwı mas. Sebebi bul pa’n tu’rli ekonomika tarawlarının’ jaylasıw ka’siyetlerin u’yrenedi. Ta’biyiy geografiyada bolsa ta’biyiy komponentlerdın’ jer ju’zinde jaylasıwı emes ba’lki olardın’ payda bolg’an nızamlıqları, ta’biyiy geografik protsessleri analiz etiledi, baxalanadı ha’m boljanadı.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya kortagrafik pa’nler menen de baylanıslı . Bul jo’ninde en’ a’wele onın’ tariyx ekonomika demografiya,statistika, etnologiya, ta’biyat ha’m basqalar menen qatnastı aytıp o’tıw kerek. Pa’nimiz usı pa’n tarmaqlarının’ jandasıw ha’m materiallardan paydalanadı ha’m sonın’ mene birge bul pa’nler do’gereginde jan’a bag’dardag’ı pa’nler (regional ekonomika, demografiya yaki geografiya, geosiyasat, geopsixologiya, nozogeografiya h.t.b) payda boladı. Bul bolsa geografiya pa’ninin’ integratsion potentsiyalınan, izertlew obektı ha’m qa’liplesiwdın’ ken’liginen kelip shıg’adı.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya xa’diyse ha’m uaqıyalardı o’z izertlew ko’leminde u’yrenedi eken, ol belgili usıl, (metal) lardan paydalanadı. Olar kortografik, geografik salıstırıw, statistik, tariyxiy, ku’zetiw, modellestırıw ha’m t.b. Belgili geografik pikirlerdi terretoriyasız ha’m onı kartada ko’rsetiwsız koz aldımızga keltirip bolmaydı .
Kartanı geografiyanın «tili» deydi. Qalaberse, geografik biliminin’ shegarası ta’n. Usı u’yrenilip atırg’an ha’diysenin’ teretoriyalıg’ı ha’m onı kartag’a tu’sire alıwı menen ko’rsetedi. Geografik salıstırıwdın’ a’xmiyeti u’lken, sebebi salıstırmastan turıp u’yrenilip atırg’an jerdın’ o’zgesheligin, betakrarlıgın anıqlap bolmaydı. Bul bolsa ekonomikalıq geografiyanın’ tiykarg’ı predmeti,maqsetidur. Mıs: O’zbekstannın’ o’zine saylıg’ın tek ja’ha’n birlesliginde basqa ma’mleketler menen salıstırg’an xalda anıqlaw mu’mkin.
Salıstırma eki ulıwma ko’rinisine ko’re uqsas ha’m uqsas emes obektleri tiykarında alıp barıladı. Analiz protsesinde ha’r eki salıstırılıp atırg’an obekt bir-birinen «uzaqlasıp» olardın’ o’z-ara parqı ko’beyip bara beredi ha’m na’tiyjede bul eki uaqıyalıqtın’ ozine say, individual qa’siyeti ayqın ko’rinedi . Biraq, biraq usı metotdan paydalanıwdın’ en’ a’xmiyetli talabı sanda salıstırıw uaqıttı (sinxron) parallel xalda (izbe-izli emes) a’melge asırıladı. Ekinshiden,salıstırılıp atırg’an obektler ko’lemi boyınsha mu’mkin kadar bir-birine ten’ bolıyaı maqul. Sol sebepten O’zbekstandı AQSh penen yaki Buka kalasın Tashkent penen salıstırıw onshelli tuwrı bolmaydı.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallık geografiya san ha’m korsetkishlerden ibarat eken, onın’ ushın strategik metotda a’xmiyetlidur. Bul metod tablitsa ha’m grafik diagramma, tu’rli ko’rsetkish (indeks, koeffitsent, protsent, promille h.t.b) gruppalaw usıllarınan paydalanadı.
Ekonomika ha’m sotsialogiya geografiyanın’, ulıyama geografiyanın’ en’ tiykarg’ı qa’siyetı sonda, ha’r bir uaqıya ha’m protsess a’lbette qayerdedur ha’m qashanlardur yaki belgili makan ha’m zamanda boladı. Tarıx penen geografiya, xronologik jandasıw menen xorologik (territoriya) jandasıya, ajralmas, dialektik dunya qarastın’ jetik birligidir. Tarıx tawsılg’an jerden geografiya baslanadı. Bu’gingi geografiya erten’gi ku’n ushın tarıx esaplanadı, tarıx bolsa o’tmishtın’ geografiyası esaplanad: tarıxtı tuwrıdan-tuwrı ko’rip bolmaydı, geografiyani esitip bolmaydı.
Sonday-aq ekonom geografik bilim ha’m pikirlewdın’ payda bolıwında ku’zetiw. Anketa soraw, tu’rli boljaw usıllarıda u’lken a’xmiyetli orın tutadı. Bunday bilim tek «qay jerde» sorawlarına emes, ba’lki «nege usı jerde jaylasqan» sorawına da juwap bere alıwın o’z ishine alıwı kerek.
Bundan tısqarı, ha’r qanday bilim siyaqlı ekonomikalık geografiya bilim ha’m u’sh tiykarg’ı bo’limnen turadı: bul ha’m bolsa, analiz, diagnoz ha’m prognoz bolıp esaplanadı. Lekin, ha’zirgi ekonomikalıq geografiya ko’birek fakt ha’m san ko’rsetkishlerin yadlap alıw, mug’dariy ko’rsetkishler yaki nomenklatur ma’seleleri haqqında mag’lıwmat beredi, ha’dise ha’m waqıyalar ortasındag’ı sebep-aqıbeti baylanısı, nızamlıq baylanıslar bolsa ko’p ha’llerde itibardan shette qalmaqda.
Usı orında kartografik metodı haqqında ha’m aytıw kerek, kartanı biliw geografiyanın’ tiykarg’ı ma’xseti emes, balkim u tiykarg’ı ma’xsetke erisiw ushın usıl bolıwı mu’mkin. Qalaberse, kartanı biliw tek geografiklar ushın emes, ol ha’mme o’zin sawatlı esaplag’annan ha’m za’ru’r.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ tiykarg’ı uazıypaları, da’wir talabına say, ekonomikanın’ bazar qatnasıqlarına o’tiw ha’m ja’ha’n geosiyasiy tizimdegi o’zgerislerden kelip shıg’adı. Usılardı itibarg’a alg’an ha’lde, taabalar ekonomika ha’m sotsiallıq tarmaqlardı jaylasıw ha’m rawajlanıw nızamlıqların, ma’mleketimiz milliy ekonomikasın bekkemleniwi, onın’ aymaqlıq xususiyatları, regionallıq siyasiy-ekonomikalıq rawajlanıwı, xalqı, onın’ jasaw ha’m miynet sharayatı menen baylanıslı ma’selelerdi bilip alıwı za’ru’r.