Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

MIYNETTIN’ AYMAQLIQ BO’LINIWI HA’M EKONOMIKALIQ RAYONLASTIRIW (EKONOMİKALIQ GEOGRAFİYaNIN’ TİYKARG’I TUSİNİKLERİ)
Jobası:
1. Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi haqqında tu’sinik.
2. Miynettin’ aymaqlıq bo’listiriliwinin’ basqıshları.
3. Geografik miynet bo’liniwinin’ faktorları.
4. Ekonomikalıq rawajlandırıw
5. Ekonomikalıq rayonlastırıw ha’m regional siyasat
İslep shıg’arıw ku’shlerin jaylastırıw miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi menen baylanıslı. Biraq miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi tiykarınan islep shıg’arıwdın’ aymaqlıq quramın bildiredi ha’m sol sebepli ol xalıq ha’m miynet resursların o’z ishine almaydı. Xalıqtın’ jaylasıwı bolsa ko’p hallarda islep shıg’arılıwdı aymaqlıq sho’lkemlestiriu menen belgilenedi.
Arnawlı a’debiyatlarda miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi menen bir qatarda geografik, regional, akvatorial miynettin’ bo’listiriliwi siyaqlı tu’rles tu’sinikler ushırap turadı. A’lbette, olar ortasında parq joq, tek akvatorial miynet bo’liniwi jer sharının’ qurg’aqlıq bo’liminde emes, ba’lki onın’ okean ha’m ten’izlerde islep shıg’arıwdın’ rawajlanıwı, qa’niygeleskenligin an’latadı (akva – suw degen mag’ananı an’latadı).
Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi yaki islep shıg’arıwdı aymaq boylap jaylastırıw o’z ma’nisine ko’re ekonomikalıq-geografiyalıq jag’day esaplanadı, sebebi ekonomika aymaq shen’berinde bo’linedi. Bunın’ na’tiyjesinde islep shıg’arıw ku’shlerinin’ aymaqlıq quramı yaki dizimi (sisteması), ekonomikalıq rayonlar torı payda boladı. Olardın’ o’z-ara aymaqlıq mu’na’sebeti ha’m jaylasıw halatı xojalıqtın’ aymaqlıq quramı ekonomikalıq-geografiyalıq jag’dayda jaylasıwın sa’wlelendiredi.
Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi sotsiallıq miynet bo’listiriliwinin’ bir ta’repi. Biraq ol sotsiallıq miynet bo’listiriwinen biraz keyinirek du’nyag’a kelgen. Sebebi aldınları adamlar ta’biyatta bolg’an imkaniyatlardan paydalang’an, o’zlerinin’ ol yaki bul jerde belgili o’nimdi jetistiriw bolsa tariyxtan keyinirek payda bolg’an.
Demek, miynettin’ aymaqlıq bo’listiriliwi (MAB), a’piwayıraq etip aytqanda, tu’rli jerlerdin’ ma’mleket yaki rayonlardın’ tu’rli o’nim islep shıg’arıwg’a qa’niygelesiwi. Na’tiyjede sol jerlerdin’ ekonomikalıq «ko’rinisi» qa’liplesedi ha’m olardın’ u’lkenirek aymaqlıq sistemasındag’ı ornı o’z ko’rinisin tabadı.
Eger ken’irek qılıp ta’riyiplemekshi bolsaq, MAB – bul islep shıg’arıw tarawların aymaqtın’ ta’biyiy sha’rayatı siyaqlı faktorlarg’a qarap jaylastırıw. Bunnan kelip shıg’adı, MAB-ine tu’rli faktorlar ta’sir ko’rsetedi. Olar:

• 
  Ta’biyiy sharayat ha’m qazılma baylıqlar;
  
• 
  Xalıq ha’m miynet resursları;
  
• 
  Transport;
  
• 
  Sotsiallıq infrastruktura;
  
• 
  Ekologiyalıq jag’day;
  
• 
  Bazar qatnasıqları.
  

Ha’zirgi waqıtta sol ha’m sog’an uqsas faktorlar islep shıg’arıw ku’shlerin jaylastırıwda esapqa alınadı. Bul ma’sele keyinirek teren’irek u’yreniledi. Bul jerde tek bir faktorg’a toqtap o’tiw kerek. Ga’p sonda, a’welleri, yag’nıy «sotsialistlik plantastırıw» da’wirinde en’ tiykarg’ı faktor ju’da’ oraylasqan ma’mleket, yag’nıy «ulıwma awqam ma’pleri» edi; qalg’an sharayatlardın’ qolay yaki qolay emesligine qaramastan, eger yag’nıy ma’mleket, awqam ushın qaysı bir o’nim za’ru’r bolsa, ol a’lbette jetilistiriw sha’rt edi. Mısalı, O’zbekstanda paxtadan tısqarı basqa awıl-xojalıq tarawları – bag’shılıq, ju’zimgershilik, palızshılıq ham rawajlanıw mu’mkin edi, biraq oray sanaatı ushın paxta kerekligi siyaqlı bul jerde xojalıqtın’ tar tarawı, shiyki o’nimge belgilengen sistema qa’liplesedi.
Ha’zirgi bazar mu’na’sebetlerine o’tiw da’wirinde jag’day pu’tinley o’zgeredi: endigi sharayatta jetekshi faktor – bazar, tutınıw ha’m talap faktorı a’hmiyetli bolıp qaldı. Qalg’an faktorlardın’ ta’siri bolsa bug’an qarag’anda pa’sirek. Sebebi, nege qa’liplesiw, ne jetistiriwdi ma’mleket emes, bazar belgileydi, ma’mleket bolsa bul jag’daydı ol yaki bul a’sbaplar ja’rdeminde ta’rtipke salıp baraı.
MAB ushın jetistirilgen o’nim jergilikli talabtı qanaatlandırg’an halda bazarg’a, almasıwg’a shıg’arılıwı kerek. Bunnan ma’lim boladı, usı jag’daydın’ tiykarg’ı islep shıg’arıwdın’ tek kontsentratsiyası, ba’lkim onın’ qa’niygelesiwi de jatadı. Qa’niygelesiw bolsa o’nimnin’ shetke jiberiliwi menen belgilenedi. Sol sebepli bul jerde islep shıg’arılg’an o’nimnin’ artıqsha bo’limi basqa jerge (ma’mleket yaki rayong’a) shıg’arılıwı lazım; o’nimnin’ sol jerdin’ o’zinde tolıq paydalanılıwı qa’niygelesiw, MAB emes, bul a’piwayı natural xojalıq esaplanadı. Bunday ma’mleketler jahan xojalıq sistemag’a kire almaydı, milliy ekonomikası a’zziligi sebepli olar jahan bazarında qatnasa almaydı. Eger ma’mleket ishinde sonday regionlar bolsa, ol halda onın’ jalg’ız geoekonomikalıq dizimi du’nyag’a kelmeydi, ekonomikalıq qa’wipsizligin ta’miyinlemeydi; xojalıqtın aymaqlıq ta’rtibi qa’liplespegenligi na’tiyjesinde ishki ekonomikalıq integratsiya jag’dayları rawajlanbaydı.
MAB-din’ rawajlanıwında transporttın’ roli u’lken. Sebebi transport o’nim islep shıg’arılg’an jer menen onı tutınıwshı rayon ortasındag’ı baylanıslardı orınlaydı, transport ha’reketi bolsa o’nimnin’ tutınıw rayonındag’ı o’zine tu’ser bahasına kiredi.
MAB-de birneshe basqısh yaki da’reje bar. Ha’zirgi sha’rayatta olar to’mendegiler;

• 
  Xalıqaralıq miynettin’ bo’liniwi;
  

• 
  Ma’mleketler aralıq miynettin’ bo’liniwi;
  

• 
  Ma’mleket ishindegi miynettin’ bo’liniwi;
  
• 
  U’lken ekonomikalıq rayonlar (wa’layatlar) ishindegi miynettin’ bo’liniwi.
  

Xalıqaralıq miynettin’ bo’liniwinin’ ilimiy tiykarların ingliz siyasatshıları Adam Smit ha’m David Rikardolar jaratqan. Olar salıstırmalı yaki qolaylıq ideyasın islep shıg’arg’an. Usı pikirge ol yaki bul o’nimdi ma’lim bir waqıt dawamında qay jerde ko’birek ha’m arzanıraq shıg’arılıwı na’zerde tutıladı.A’hmiyeti boyınsha usıg’an uqsas faktorlar ideyasın shved alımları Xaksher ha’m Olimler alg’a su’rgen. Bunda belgili bir o’nimlerdi islep shıg’arıuda qaysı faktor qolaylıg’ın yamasa arzanlıg’ın itibarga alınadı. Mısalı: Respublikamızdın’ bir qatar rayonlarında awıl-xojalıgı ha’mde jen’il sanaat, azıq-awqat tovarların islep shıg’arıwda agroklimat sharayat ha’m miynet resursı faktorı ju’da’ qolay. Sol sebepli bunday rayonlar awıl-xojalıg’ı ha’m xalıq tutınıw tovarları islep shıg’arıwg’a qa’nigelesken. Sonıda aytıp o’tiw kerek, burıng’ı dizimnin’ aqırg’ı 2 basqıshında territorial miynet bo’listiriliwi joq edi. Mısalı: Orta Aziya ekonomikalıq rayonı mamleketke tiykarınan paxta jetistirip berer edi. O’zbekstannın’ o’zinde bunday bo’listiriliw ja’nede pa’s edi.
Awqamnın’ ıdırawı na’tiyjesinde miynettin’ territorial bo’linwinin’ vertikal dizimde keskin o’zgeriwlerge alıp keldi. Burıng’ı awqamlas respublikalar - endigi g’a’rezsiz ma’mleketler, usıdan O’zbekstan ja’ha’n ha’m ja’miyetine o’ zaldına subekti sıpatında bul bo’listiriliwdin’ 1-basqıshınan orın aldı, ja’ne besinshi orınnan birden birinshi orıng’a ko’terildi.. A’lbette bunday “sekiriu” aqıbetinde bir qansha (apatshılıqlar) qıyınshılıqlar ju’zege keldi. Eger bul mashqalalardı burıng’ı Orta Aziya ekonomikalıq rayon da’rejesinde ko’rmekshi bolsaq, ha’zirgi ku’nde qon’sı respublikalar ortasında ekonomikalıq integratsiya protsesslerin rawajlandırıw, jalg’ız ekonomikalıq orındı sho’lkemlestiriw ju’da’ qıyın bolıp qaldı. Bunın’ sebeplerinin’ biri barlıq respublikalardın’ tiykarınan bir qıylı tovar yag’nıy paxta jetistiriwge qa’niygelesken. Al usınday jag’day respublikamızda anıg’ıraq ko’rinedi. Milliy ekonomikamızdın’ bir jaqlama, jeke ha’kimligine qaratılg’an dizimnin’ ornına tu’rli tarmaqlarg’a qa’niygelesken xojalıq quramın payda etiw za’ru’r boldı. Burıng’ı awqamnan miyras qalg’an aymaqtın’ tar qa’niygelesiwin ayırım wa’layatlarda, mısalı: Sırda’rya, Jizzax, Namangan, Surxanda’rya, Xorezm pu’tkilley o’zgergenishe joq. Sol sebep, ma’mleketimizdegi ishki aymaqlar, wa’layatlar ha’m ha’tte adminstrativlik awıl orayları do’gereginde miynet bo’listiriliwin teren’lestiriw za’ru’r. AMB qa’niygelisiwine bir orınnın’ 2-orınnan xojalıq bag’darı boyınsha parq qılıwına teretoriyal ha’rtu’rlilikke alıp keledi. Bul bolsa ekonomikalıq rayonlardın’ qa’liplesiwine tiykar bolıp xızmet qıladı. Demek, territorial miynet bo’listiriliwi, qa’niygelesiw, ekonomikalıq rayon ortasında baylanıs bar. Ma’limki: ha’r bir pa’nnin’ o’zine tiyisli ha’m o’zine ta’n tu’singi bar. Ma’selen:ha’r bir pa’ndegi tusinikler biologiyada kletka, ximiyada molekula, fizikada atom, tariyxta da’wir h.t.b. Geografiyanın’ bas tu’sinigi rayonlar. Ekonomikalıq rayon bolsa ekonomikalıq geografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinigi bolıp esaplanadı. Basqa pa’nlerde birlemshi bolg’anınday tu’sinik ham an’sat ha’m qıyın boladı. Ulıwma rayon degende ma’lim uqsaslıqqa iye bolg’an teritoriyanın’ bir bo’legi na’zerde tutıladı. Ta’biyg’ıy geografiyada mısalı: batpaqlıq, to’belik, tawlıq, tegislik, sho’l ha’m basqa landshaft tu’rleri rayon esaplanadı. Sebebi olar usı jag’dayları menen kon’sı teritoriyadan parq qıladı. Ekonomikalıq geografiyada taw-ka’n, diyxanshılıq, sharwashılıq, dem alıw regionlarınan rayonlardı ajratıw mu’mkin. Rayon tu’siniginin’ quramalılıg’ı sonda, ol sırttan qarag’anda a’piwayı ko’rinse de ishki du’zilisi boyınsha ha’r tu’rli qıyın territoriyalıq dizimi bolıp esaplanadı. Mısalı: Ferg’ana rayonın alayıq usı rayon (aymaq) respublikada, miynet bo’listiriliwinde, avtomobilsazlıq, azıq-awqat sanaatı, paxta ha’m pille miywe jetistiriwge qa’niygelesken. Biraq usı tarmaqlar alaptın’ barlıq jerlerinde birdey emes, qala berse bulardan basqa jergilikli a’hmiyetke iye bolg’an ekonomikalıq tarmaqları da bar. Usı tu’siniktin’ ja’ne bir qıyınshılıq ta’repi onın’ territorial ko’lemi boyınsha, ko’p basqıshlı, ko’p qabatlı ekenligi. Qubla shıg’ıs Aziya, Evropa, Sibir, Ferg’ana oypatı, Tashkent wa’layatı, Bekabat rayonı onın’ “Oybek” fermer xojalıg’ı ha’m rayonlar boladı. Demek rayon ishinde rayon, onın’ quramında ja’ne “rayonsha” yag’nıy “matroshka” oyınshıg’ınday ko’rsetilgen. İtimal geografiya pa’ninin’ za’ru’r bir o’zgesheligi tap usınday tu’rli mashtabta pikirley alıw qa’biletine iye bolıwı. U’shinshi qıyınshılıq ilimiy a’debiyatlarda rayong’a uqsas tu’siniklerdin’ barlıg’ı bolsa kerek. Mısalı: inglis tilindegi region, nemis tilindegi landshaft, fransuzsha feyzaj, o’zbek tilinde aymaq, rayon ishinde rayon, ulıwma alganda teritoriyanın’ bir bo’legin bildiredi. Bul atamalardın’ barlıg’ı qollanıwg’a hakılı, biraq olardın’ o’z ornında qollang’anı maqul. Ma’selen. Region u’lkenirek teritoriyanı (ulıwma xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıstı) ha’m siyasiy geografiyada) landshaft, ta’biyiy geografiyalıq ortanı, peyzaj qaysı bir ko’rinisti su’wretlewge qol keledi. Ja’ne basqa bir aljasıq bar. Rayon tu’sinigi haqıyqıy geografik barlıq ha’m sonın’ menen birge o’zine tan territoriyalarg’a tiyisli. Sol ko’z qarastan a’piwayı ta’biyiy geografik rayonlardı (taw, sho’l, alap h.t.b) rayon, ekonomikalıq rayonlar dep aytıwg’a boladı. Ekonomikalıq rayonlar, du’nyanın’ barlıq ma’mleketlerinde, olardın’ maydanının’ u’lken kishiligine qaramastan bar boladı. Bul rayonlar u’lken ekonomikalıq aymaq (zona) tiykarg’ı ha’m jergilikli da’rejede boladı. Ekonomikalıq rayonlardı adminstrativlik territoriyal birlikler, ma’selen: oblast ko’leminde ajraladı, olardı basqarıw basqa tu’rdegi rayonlarg’a qarag’anda an’sat ha’m qolaylı. Al endi ekonomika rayonlar ne ushın kerek. Rayonlarsız ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ o’zide bolmaydı. Sonnan kelip shıqqan halda aytıw mu’mkin, ekonomikalıq rayon, ekonomikalıq geografiya esaplanadı. Ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ tariyxı, ekonomikalıq rayonlardın’ qa’liplesiwi, aymaqlıq miynet bo’listiriliwinin’ na’tiyjesi. Ekonomikalıq rayonlarsız, aymaqtın’ ishki ta’repten ekonomikalıq tu’rli ta’replerin bilmey turıp, ma’mleket ekonomikalıq geografiyasın u’yreniw mu’mkin emes. Atap aytqanda, ha’r-qanday ma’mlekettin’ qu’dreti ha’m qa’wipsizligi onın aymaqlar birligi menen ko’rsetiledi. Regionlar ishki aymaqlarsız “ma’mleket” tu’sinigi bolıp qala beredi. Bunnan tısqarı ma’mleket ekonomikalıq geografiyasın tek xojalıq tarmaqları arkalı ha’mmesin ulıuma yamasa u’yrenip bolmaydı. Teoriyalıq ha’m a’meliy jaqtan ekonomikalıq rayonlar ha’r qanday ma’mlekettin’ aymaqlıq siyasatın alıp baradı. Sebebi ma’mleket o’zinin’ barlıq ishki bo’limlerge onın’ imkaniyat ha’m za’ru’rligi mashqalalardan kelip shıqqan xalda baylanıs qıladı. Bazar ekonomikasına o’tiw basqıshında ma’mlekettin’ aymaqlıq siyasatın arnawlı qurallar byudjet, kridit, salıq, investitsiya mexanizmleri ja’rdeminde islep shıg’arıu ku’shlerin territorial jagınan ta’rtipke salıp baskarıp baradı. Umıtpaw kerek, MAB regiolardın’ ekonomikalıq g’a’rezsizligin ta’miyinlewge ja’rdem beredi. Biraq sonın’ menen birge aymaq aralıq ekonomikalıq baylanıslar bolıw kerek. Aymaqlardın’ xojalıq qa’niygelesiwi boyınsha tu’rleniwi olar ortasında ekonomikalıq baylanıslardı talap etedi. MAB ha’m ekonomikalıq integratsiya na’tiyjesinde tu’rli ko’lemdegi bazarlar yamasa bazar ortalıg’ı payda boladı. Olar jergilikli regional aymaqlar ara milliy ha’m xalıq aralıq boladı. Ma’mleket ko’lemindegi bazarlar bolsa a’meldegi ekonomikalıq rayonlar shegarasın belgileydi. Sebebi ha’r-bir basqıshtag’ı bazar o’zinin’ ta’sir shegarasında, ma’kanın iye. Nemis alımı A.Lyosh ha’m o’z waqtında ekonomikalıq landshaftlar, rayonlardı bazarlar ma’kanı ta’sir radiusı yaki aymag’ı menen anıqlang’an edi, ha’zirgi ku’nde bolsa jetekshi tarmaqlardı bazarga qa’niygelestirilgen tarmaqlar dep te ataydı. Ha’r bir ma’mleket basqıshpa basqısh tu’rli da’rejedegi bazarlardı o’z tovarları menen ta’miyinleydi, import tovarlar ornın qaplaw ushın imkaniyatlardı jaratıw negizinde a’melge asırıladı. Usınday maqsette xalıq tutınıw tovarların ko’birek jetistiriw ju’da’ za’ru’r. Ha’zirgi da’wirdin’ en aqmiyetli mashqalasının’ biri respublika ishinde aymaqlıq miynet bo’listiriuin rawajlandırıw, ekonomikalıq rayonlar ha’m wa’layatlar xojalıq du’zimin qaliplestiriuden ibarat. Bul orında barlıq aymaqtın’ tek tiykarınan paxtashılıqqa tiykarlanıw sha’rt emes, sonın’ menen birge xojalıqtın’ ja’ne basqa tarawlardı rawajlandırıw za’ru’r, mısalı: Fergana ekonomikalıq rayonınd (paxtadan basqa) pille miyweshilik, toqımashılıq ha’m mashinasazlıq, Qashqadaryada neft, gaz, Qaraqalpaqstanda ximiya saanatının’ rawajlanıwı h.t.b. Tap usınday aymaqlar ma’mleket sırtındag’ı bazarlarg’a shıgıw imkaniyatına iye boladı. Bul bolsa, erkin ekonomika bazar qatnasıqlarına mas keledi. Ekonomikanı ja’nede libirallastırıwg’a sha’rayat jaratadı. Ja’ha’n ta’jriybesi sonı ko’rsetedi ma’mlekettin’ o’z aldına tuyıq yag’nıy eksportsız, emportsız rawajlanıwı jaqsı na’tiyjeler bermeydi. Sonın’ ushın rawajlang’an ma’mleketlerde ashıq sawda, yag’nıy “fritridizm” printsipi bar. Bizin’ g’a’rezsiz ma’mleketimiz ha’m xalıq aralıq geografik miynet bo’listiriliwinde, ja’ha’n bazarın ha’m xojalıq du’ziminde o’zine mina’sip ha’m abroylı orınga iye bolıw kerek. Respublikanın bunday iskerligi regionlar ekonomikalıq rayonlar oblastlr qu’dreti arkalı a’melge asırıladı. AMB joqarı basqıshında ha’m quramalı o’zgerisler ju’z bermekte. En’ baslısı ja’ha’n xojalıq du’zimi ja’nede rawajlanıp barmaqta. Bug’an sebep bul dizimnin’ globallasıwı, ma’mleket ha’m aymaqlar ara miynet bo’listiriliwinin’ quramallasıwı, u’lken trans milliy kompaniya ha’m korparatsiyalar pu’tkil du’nyanı o’rmekshi torınday orap alıwı h.t.b Mag’lıwmatlarga qaralg’anda ma’mlekettin’ eksport kvotası yag’nıy sırtqa shıg’arılatug’ın jalpı ishki tovar baxasındag’ı u’lesinin’ 10 % ten kem bolsa bunday ma’mleket milliy ekonomikası tuyıq ha’m ol ja’ha’n xojalıq du’ziminde, xalıq ara miynet bo’listiriwinde katnasa almaydı. Eger bul korsetkish 40-50 % bolsa ol jag’dayda ma’mleket bunday dizimge aktiv qatnasadı. Ha’zirgi waqıtta pu’tkil du’nya boyınsha eksport kvotası 25 % ti quraydı. İtibarg’a alıw kerek ilgeri ja’ha’n ma’mleketleri ol yamasa bul tovar jetistiriwge qa’niygelesken bolsa da (Braziliya kofe, Kuba qumsheker, Monogolya teri, ju’n islep shıgaradı). Ha’zirgi waqıtta rawajlang’an ma’mleketler İTR aldın’g’ı texnologiyalarına qa’liplesip barmaqta. Olardag’ı bar bolg’an islep shıg’arıw tarawları a’sirese kop miynet talap etetug’ın ha’m ekologiyalıq qa’wipli tarmaqlar basqada ma’mleketlerge ko’shpekte. Na’tiyjede ma’mleketler ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesindegi parq ku’sheymekte. Ja’ha’n ekonomikasının geografiyalıq quramında za’ru’rli o’zgerisler ju’z bermekte.Sonı menen birge xalk-ara ko’lemde ma’mleketlerdin’ ayrımları qural-jaraq islep shıg’arıwg’a, ja’ne bazı birlerine xu’jjetsiz ra’wishte narko bizneske qaniygelesiwi bayqalmaqta. Bunnan tısqarı xızmet ko’rsetiw xalıq ara turizm ha’m bir qatar ma’mleketlerdin’ rawajlangan ma’mleketlerdin’ industriyasına aylanbaqta. Halıq aralıq miynet bo’listiriliwinin’ ja’nede teren’lestiriliwi ha’m intinsivlesiwi na’tiyjeside du’nyanın’ tu’rli bo’limlerin mamlektlerdin’ u’lken aymaqlıq ekonomikalıq birikpeleri payda boldı. 1975-jılda Evropa ha’m ja’miyeti yaki ulıwma bazar ha’zirgi Evropa awqamı 25 ma’mleketti o’z ishine aldı ha’m olar arasında miynet bo’listiriliwi rawajlanbaqta. Usıg’an uqsas Aziya, Tınısh okean regionı, Arqa Amerikada ha’m u’lken ma’mleketler-ara ekonomikalıq sho’lkemler (NAFTA) payda boldı. Keleshekte olar G’MDA, Orta Aziya ha’m Qazaqstan aymag’ında da payda bolıuı mu’mkin. Bunın’ a’qibetinde MAB tiykarg’ı subekti sıpatında o’z aldına ma’mleketler emes ba’lki ko’birek ma’mleketler aralıq ekonomikalıq sho’lkemler u’lken a’hmiyetke iye boladı.