Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

Elektr quwatı. Ha’zirgi zaman o’ndirisin, ha’tte transport ha’m awıl-xojalıg’ın ha’m elektr quwatsız ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın. Bul tarawdın’ o’zine ta’n belgisi sonda ol jaratqan o’nimdi, yag’nıy elektr quwattı jıynap, ombarxanalarg’a jaylap bolmaydı. Sol waqıttın’ o’zinde elektr quwatı joqarı ku’shleniwshi elektr tarmaqları arqalı uzaq aralıqlarg’a beriliwi mu’mkin. Usı maqsette Kansk-Achinsk Ekibaztus («eki bas duzı») ko’mir ka’nlerinde u’lken janılg’ı - energetika kompleks qurılg’an. Angren ko’mir basseyninde ha’m sog’an qusag’an kompleks jaratılg’an. Biraq arasında qıyın taw sharayatına iye bolg’an rayonlarda elektr quwatın uzaqqa sozıw ekonomikalıq jaqtan maqul esaplanbaydı. Bul quwattan ilajı barınsha sol jerdin’ o’zinde paydalanıw kerek bolıp qaladı. Tiykarında elektr quwatı faktorı islep shıg’arıwdın’ territoriyalıq sho’lkemlestiriwde en’ aldı menen onın’ arzan tu’rine ta’riyip beriledi. Arzan elektr quwatı suw stantsiyalarınan alınadı. Sonlıqtan suw suwlıg’ınsha GES-den keyin ham qala beredi, ıssılıq elektr stantsiyasıda ko’mir, mazut yaki ta’biy gaz sarıplanadı. Elektr quwatı faktorına to’mendegi o’nimlerdi keltiriw za’ru’r. Titan islep shıg’arıw ushın (tiytan polattan bir neshshe ma’rte jen’il ha’m sol waqıtta ko’p shıdamlı) 40-50 mın’ kVt/s, alyuminiy ushın 17-19 mın’ kVt/s mıstı tazalaw temir o’nimlerin islep shıg’arıw, elektr a’piwayı pechlerinde polat eritiw ushın olardın’ ha’r bir tonnasında 8-10 mın’ kVt/s a’tirapında elektr quwatı sarıplanadı.
Bunday ka’rxanalardı arzan elektr energiya oraylarına jaqın jerde qurılıwı ekonomikalıq jaqtan maqsetke muwapıq boladı.
Rossiyanın’ bir qatar qalalarında GES ha’m alyuminiy zavodları a’sirese bir jerde, bir orayda ushıraydı. Mısalı, Bratsk GES ha’m Bratsk alyuminiy zavodı, Krasnoyarsk GES ha’m alyuminiy zavodı ha’m t.b. Bunday ka’rxanalar birikpesi Volgograd, Volxov, Zaporoje ha’m t.b. qalalarda ushıraydı.
Orta Aziya ma’mleketlerinde tek Tursınzada (Regar) qalasındag’ı Ta’jik alyuminiy zavodı Nurek GES-ine jaqın jerge qurılg’an.
Demek, elektr energiyası bir qatar sanaat ka’rxanaları o’z do’geregine «jıynar» eken. Sol sebepli ol u’lken rayon ha’m kompleks payda qılıw qu’diretine iye. Bizin’ sharayatımızda elektr quwatı jan’a jerlerdi o’zlestiriw ushın da kerek. Sonlıqtan, Qarshı dalasının’ tiykarg’ı bo’limi, Talimarjandag’ı bir qatar nasoz stantsiyaları agregatları menen suwg’arıladı. Elektr quwatı Nurek Tursınzada (Regar) guzar arqalı keledi.
Ha’zirgi ku’nge bul jerdin’ o’zinde ju’da’ u’lken aymaqlıq ta’biyiy gaz tiykarında isleytug’ın Talimarjan GES-i qurılmaqta. Suw ha’m klimat sharayatları ha’m islep shıg’arıw tarmaqlardı jaylastırıw da u’lken a’hmiyetke iye. Suw derekler, a’sirese ximiya ag’ashı tsellyuloza metallurgiya xızmetine sezilerli ta’sir qıladı.
Sonlıqtan shoyın eritiwshi pechlerdi suwıtıw ushın ham suw kerek. A’sirese sol sebepli temir rudasına bay bolg’an Rossiya Federatsiyasının’ KMA jaylasqan Oraylıq qara topıraq rayonında qara metallurgiya to’men rawajlang’an. Bul jerde Stariy Oskol qalasında domnasız birden bayıtılatug’ın temir rudasınan polat eritiwshi «Elektrostal» qurılg’an. Bul ka’rxana ushın elektr quwatı Voronej, Kursk atom stantsiyasınan alınadı.
Suw ha’m klimat sharayatları basqa sanaat ka’rxanaların qurıwda ha’m itibarg’a alınadı. Bul faktordın’ a’hmiyeti awıl-xojalıg’ı, diyxanshılıq ushın a’hmiyeti u’lken.
Orta Aziya tiykarınan, O’zbekistan Respublikasında diyxanshılıq ha’m onın’ ıssı ha’m suwıq klimat sharayatında jasalma suwg’arıw tiykarında alıp barıladı.
Paxta, miywe, ju’zim ha’m basqa awıl-xojalıq o’nimlerine suw ha’mde ıssı klimat (ma’lim mug’dardag’ı vegetatsiya temperaturanın’ mug’darı) ju’da’ za’ru’r.
Suw menen birge ıssı klimat sharayatında sanaat ka’rxanaların ashıq usılda ko’riw, suw ha’m basqada spirtsiz ishimlikler, jip gezleme islep shıg’arwıg’a uqsas tarmaqlardı ko’birek rawajlandırıw talap etiledi.
Ekonom-sotsiallıq faktorlar ishinde en’ tiykarg’ısı xalıq ha’m miynet resursları esaplanadı.
A’lbette ha’r qanday islep shıg’arıw protsessi miynet resurslarısız bolmaydı. Bul orında eki jag’daydı esapqa alıw lazım. Birinshiden, sonday ka’rxanalar bar, olarg’a san sol ta’repten ko’p jumısshı kerek. Mısalı, tigiw fabrikası, konserva zavodı, paxta jetistiriw, onı qayta islep shıg’arıw ha’m.t.b.
Al basqa bir ka’rxanalarg’a miynet resurslarının’ mug’darı ko’p bolıwı sha’rt emes, kerisinshe «az bolsa ham saz bolsın» ma’nisinde olarg’a ta’jiriybeli isshi talap qılınadı. Bul ka’rxanalar ha’m tarmaqlar (radio yaki priborsazlıq, anıq mashinasazlıq ha’m sog’an uqsas) ta’jiriybeli jumısshı ku’shi bar bolg’an hallarda ilimiy-texnikalıq oraylarında jaylasadı.
O’zbekstanda miynetke jaramlı xalıq sanı ju’da’ ko’p. Olardın’ mug’darı awıllıq orınlarında ha’r taman rawajlang’an kishi qalalarında ju’da’ joqarı.Bunday jerlerde jumıs orınların ken’eytiriw, jan’a sanaat ha’m basqa ka’rxanalar, ma’deniy dem alıw orınların qurıw za’ru’r. Xalıq tek jumısshı emes, al tutınıwshı ham. Bul faktorlardın’ roli bolsa, ese ha’zirgi ku’nde xalıqtın’ jasaw sharayatı ha’m da’rejesin jaqsılaw da’rejesinde keskin alıp barılmaqta.
Xalıqtı sotsiallıq jaqtan qorg’aw, qıyınshılıqtı joq qılıw, og’an kerek bolg’an azıq-awqat, kiyim-kenshek ha’m basqa talabın qandırıw o’nimlerin jeterli da’rejede islep shıg’arıwdı talap etedi.Sol sebepli tutınıwshı faktorı azıq-awqat ka’rxanaların o’zine tartadı, yag’nıy bunday zavod yaki fabrikalar tuwrıdan-tuwrı xalıqtın’ tıg’ız jaylasqan orınlarında jaylastırıladı.
Tutınıwshı faktorı tek xalıq talabı menen belgilenbeydi, islep shıg’arıwdın’ o’zinig’ talabı, basqa tu’r o’nimlerinin’ ken’ mug’darda shıg’arılıwı, olardı transportta keltiriwdin’ qolaysızlıg’ı ha’m buwday ka’rxanalardı tutınıw rayonlarında payda etiwdi na’zerde tutadı. Mısalı: awıl-xojalıq mashinasazlıg’ı usı regionnın’ islep shıg’arıw qa’nigelesiwine muwapıq sol jerde rawajlanıwı lazım.
Ulıwma, qaysı rayon nege qa’nigelesse sog’an ta’n mashinasazlıq tarmag’ı jaqsı rawajlang’an bolıwı nızamlı jag’day.
O’zbekstanda paxta teriwshi, Belorussiyada - kartoshka, Ukrainada - qant, la’blebi, Arqa Kavkaz ha’m Volga boyında g’a’lle jıynawshı, Qırg’ızıstanda pishen taqlawshı, Gruziyada tas teriwshi o’nimlerdi islep shıg’arıw bug’an ayqın mısal bola aladı. Tap sonday, rayonlardın’ ma’lim bir sanaat tarmaqlarına qa’niygelesiwi sol tarawlarg’a tiyisli mashina, a’sbap-u’skeneler, qurallar islep shıg’arıwdı talap etedi. Uralda metallurgiya sanaatı ushın, Bakude - neft, Donbassta - ko’mir, Petrozavodskta - tog’ay, O’zbekstanda toqımashılıq mashinasazlıg’ı rawajlang’an. Basqa sanaat ha’m awıl xojalıq tarmaqların ha’m xalıq jasap turg’an jerlerde payda etiw maqsetke muwapıq. Bul orında ko’p tutınılatug’ın awıl-xojalıq o’nimleri - su’t, piyaz, kapusta ha’m basqalardı qala a’tirapı xojalıg’ı ko’leminde sho’lkemlestiriw kerek. Yaki neftti keltirip, onnan benzin, kerosin, mazut ha’m sog’an uqsas qatar o’nimlerdi alıp, ximiya sanaatın rawajlandırıw jaqsıma yamasa olardı ha’r birin bo’lek-bo’lek keltiriwme. Ta’biykiy, bul jerde birinshi variant maqulıraq. Usıg’an uqsas basqa ma’mleketlerden g’a’lle alıw jaqsıma yaki ol jerden suxari pechene makaron, vermeshel ha’m basqalardı keltiriwme.
Go’sh sanaatın jaylastırıw ha’m o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. Bul sanaat tikkeley sharwashılıq rayonlarında rawajlandırılsa, og’an tutınıwshıg’a tek muzlatılg’an go’sh keltiriledi. Bunday go’shlerden bolsa kalbasa, konserva go’sh o’nimlerin islep shıg’arıp bolmaydı. Eger go’sh sanaatı tutınıwshı rayonlarda jaylastırılsa, og’an maldı (sharwanı) keltiriw kerek, biraq bul da’wirde biraz bolsa da ol o’z awırlıg’ın jog’altadı. Budan tısqarı go’sh o’nimlerin islep shıg’arıw maldın’ ju’ni, terisi, qanı ha’m su’yeginen sol jerlerdin’ o’zinde paydalanıw imkaniyatın berse de, belgili zavodları (anıg’ırag’ı kombinatlardı) yaki qala ishinde ornalastırıw ekologik ko’z-qarastae tuwrı kelmeydi. Bul waqıtlar belgili go’sh kombinatı Tashkenttin’ Beshag’ash qasında, Boz suw da’ryası boyında qurılg’an edi.
O’z na’wbetinde bul ka’rxana ayaq-kiyim sanaattın’ tap usı rayonda qa’lipleskenligine sebep bolg’an edi. Keyin ala belgili bir ka’rxananın’ qala ishindegi jaylasıwın ko’p ta’repten qolaysızlıg’ı sezilip qaldı ha’m bul Zangiota qalasına ko’shirildi.
Demek bul ka’rxana o’z ornın sharwashılıq rayonında ham emes, qalada ham emes, ekologik qa’wipsiz tutınıwshılarg’a salıstırma jaqın jerde taptı.
Transport ha’m ju’da’ za’ru’r, sonlıqtan ol islep shıg’arıwdın’ tikkeley dawam ettiriwshi tarmag’ı esaplanadı. Transport shaqabshalarısız shiykizat keltirilmeydi. O’nim ha’m tutınıwshılarg’a jetkizilmeydi, territorial miynet bo’listiriliwi rawajlanbaydı. Sonın’ ushın transporttın’ a’hmiyeti barlıq basqa faktorlar menen qosılıp, baylanısıp ketedi ha’m onı «taza» halda ajıratıp alıw qıyın. Sonın’ menen birge transport ma’selesi sotsial-geografik orın faktorı menen ha’m bir-birine baylanıslı. Sebebi bul obekttin’ en’ aldın sırtqı (aymaqlıq) ekonomikalıq baylanısların an’latadı.
Biz islep shıg’arıw tarmaqların jaylastırıwda ta’sir qılıwshı faktorlardı ko’rer ekenbiz, ilimiy-texnika rawajlanıwı ha’m onın’ a’hmiyetin shetlep o’te almaymız. Bul faktorlardın’ ta’sirin bir qatar tarmaqlardı territoriallıq sho’lkemlestiriwde anıq ha’m ayqın ko’rinedi (mashinasızlıq, elektroenergetika ha’m ximiya). Bul sanaat tarmaqlarına tiyisli ko’p g’ana ka’rxanalar tiykarınan ha’zirgi zaman mashnasazlıq zavodları belgili da’rejede ilimiy-texnika potentsialına iye bolg’an qalalarda jaylastırılg’an.
Joqarıda ko’rilgen ha’mme faktorlar qatarında ekologik faktorlar a’hmiyeti ha’m u’lken, ekologik ta’repten ko’p sanaat tarmaqları ha’m en’ a’welle ximiya, ag’ash-tsellyuloza, go’sh, vino, konserva, teri zavodları, ıssılıq elektr stantsiyaları ha’m sog’an uqsas ka’rxanalar «alternativasız» esaplanadı. Ba’ribir olar xalıq jaylasqan oraylardan uzag’ıraqta bolg’anı jaqsıraq.
Ximiya sanaatı mısalında ekologik faktorlardı islep shıg’arıwdı territoriallıq sho’lkemlestiriwine ta’sirin ko’riw mu’mkin. Sebebi bul sanaat ka’rxanalarının’ jaylastırılıwı anıq erkin o’zgeshelikke iye. Sonın’ ushın ximiya sanaatı o’simlik, haywanat, mineral shiyki zat, suw, hawa (azot) tiykarında ha’m basqa sanaat shıg’ındısı (qara ha’m ren’li metallurgiya) negizinde ha’m rawajlanıw imkaniyatına iye. Sonday-aq bazar ekonomikası faktorın ham umıtpaw kerek. Bul orında sonı ayrıqsha ayrıqsha atap o’tiw orınlı bazar ekonomikalıq qarım-qatnaslarına birden o’tip bolmaydı, bunın’ ushın ha’mme sha’rt-sharayatların jaratıw talap etiledi, yag’nıy onın’ o’zinin’ infrasturukturası bolıwı lazım. Bazar ekonomikag’a o’tiw bir qansha uzaq da’wirdi na’zerde tutadı.
Bazar ekonomikası bul islep shıg’arıw, erkinligi, talaptın’ joqarlıg’ı, konkurentsiya. Bunday waqıtta ko’p ukladlı ekonomikalıq mu’mkinshiliktin’ tu’rli formaları ha’m salamat ba’seke ortalıg’ın ju’zege keltiriw, qolay nivenstitsiya orayın qa’liplestiriw, monopoliyag’a qarsı gu’res za’ru’r a’hmiyet payda etedi.
Bazar ekonomikası faktorı islep shıg’arıw tarmaqların aymaqlıq sho’lkmlestiriwge salıstırma analiz eter ekenbiz, bul bag’dardag’ı aldıng’ı, da’stu’riy pikir ju’ritiwimiz, biratala o’zgerip ketedi.
Sebebi bul waqıtta ko’pshilik na’rseni nege qa’niygelesiwdi ha’m qay jerde jaylastırıwdı tiykarınan bazar, ba’seke, talap ha’m usınıs belgileydi. Ma’mleket bolsa o’zinin’ regionallıq ha’m salıq, kredit, baha, investitsiya siyasatı arqalı bul protsessti basqarıp ha’m ta’rtipke salıp baradı.
Sırt el ma’mleketlerdi, a’sirese Evropada islep shıg’arılıwdı jaylastırıw teoriyag’a bazar ekonomikasına ta’n ra’wishte jaratılg’an ha’m ta’jriybede sınalg’an. Mısalı: «Shtandort» teoriyası shen’berinde aglomeratsion qolaylıq faktorı ham quramallı bolıp, ol o’zinde islep shıg’arıw sotsiallıq sho’lkemlestiriwdin’ formaların ha’m a’sirese, kooperatsiya ha’m qa’nigelesiwdi birlestirgen halda sa’wlelendiredi. Qala berse, islep shıg’arıw aglomeratsiyası - bul ka’rxanalardı ma’lim bir orında toplanıwı, ja’mleniwi esaplanadı ha’m infrastruktura faktorın o’zine sin’diredi, sebebi infrastrukturalıq ta’repten ta’miyinlengenlik territoriyalardın’ investitsiyag’a tartıw qa’biletin ku’sheyttiredi.
«Shtandort» teoriyası (nemis alımı A.Vever jaratqan) ma’mleketti industriallastırıwdın’ da’slepki basqıshlarında ju’da’ qolay keledi. Ol territoriyalıq ekonomikalıq ta’repten onsha rawajlanbag’an sharayatta ha’mme ushın ha’m ha’mme waqıt kerek bolg’an o’nimler islep shıg’arılmaytug’ın tarmaqlarına tiyisli. Aymaqtın’ ekonomikalıq tıg’ızlıg’ı, onın’ quramallasıp ha’m rawajlanıp barıwı menen islep shıg’arılıwı geografik sho’lkemlestiriwdepayda etiwinde basqa ideya ha’m faktorlardan paydalanıwda tuwra keledi.
Sebebi ha’mme ushın ha’r waqıt lazım bolg’an o’nimler xalıqqa turmıs xızmetin ko’rsetiw tarmaqları tu’rli u’skenliktegi ha’m tu’rli funktsiyalı oraylarda teksheme-tekshe yaki ierarxiyalı jaylastırıladı. (Bul bag’darda Kristallerdin’ «oraylıq orınlar» ideyası ulken orın tutadı

Soraw ha’m tapsırmalar

1. O’ndiristi jaylastırıw ha’m onı aymaqlıq sho’lkemlestiriw jaylastırıw arasında qanday parq bar?
2. Shiyki zat o’nimge salıstırg’anda ko’p sarplansa, yag’nıy o’nimnin’ shiyki zat sıyımlııg’ı joqarı bolsa ekonomikalıq jag’day qanday boladı?
Mısallar ja’rdeminde tu’sindirin’.
3. Janılg’ı energetika faktorının’ ekonomikalıq tarmaqaların jaylastırıwg’a ta’siri qanday?
4. Bazar ekonomikası sha’riyatında o’ndiris tarmaqlarının’ aymaqlıq sho’lkemlestiriw o’zgeshelikleri nelerden ibarat?
5. Transport tarmaqların jaylastırıw qaysı faktorlarg’a baylanıslı?
6. O’zin’iz jasap atırg’an waliyat yaki qala xojalıg’ı tarmaqlarının’ jaylasıw o’zgesheliklerin jazba tu’rde ta’riplep berin’?

O’NDİRİS TARMAQLARI HAQQINDA TU’SİNİK

Jobası:
1. Kompleksler haqqında ulıwma tu’sinik
2. Tarmaqlar aralıq kompleksler.
3. O’zbekstan sanaatının’ tarmaqlar quramı.
4. Agrosanaat kompleksi ha’m onın’ ishki du’zilisi.
Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiya tek rayon bag’darı jaratılg’an bolsa da, og’an tarmaqlardı u’yreniw ham a’hmiyetli orın iyeleydi.
A’lbette, bul jerde tarmaqlar o’z halında tek statistik mag’lıwmat ko’rinisinde emes, ba’lki geografik ko’z-qarastan, yag’nıy olardı territoriyalıq sho’lkemlestiriw o’zgesheliklerin esapqa alg’an halda u’yreniledi. Bul jerde regional ekonomikalıq analiz etiw, onı payda etiwi tarmaqlar dizim quram uslınan bir-biri menen baylanıslı.
Bul temanı tu’sindiriwden aldın, a’dettegidey ulıwma tu’siniklerdi ashıp beriw lazım. Bolmasa ha’r adımda bul ulıwma tu’siniklersiz «su’riniw» biykarg’a keyinge sheginiwler bolıwı so’zsiz. Sonlıqtanda en’ aldı menen tarmaq tu’sinigin ko’rip shıg’ıwımız orınlı. Bizge belgili xalıq xojalıg’ın qurıwshı tarmaqlar qandayda bir belgilerge tiykarlang’an xalda ajıratıladı. Usı ma’seleni sanaat tarmaqları mısalında ko’riw mu’mkin. Sanaat tarmaqları to’mendegi ko’rsetkishlerdi esapqa alg’an halda ajıratıladı. Bular:
- Shiyki zat birligi;
- İslep shıg’arılg’an o’nimnin’ qanday maqsette jaratılg’anlıg’ı;
- Texnologiyalıq birlik.
Shiyki zat tiykarında mashinasazlıq, tog’ay ha’m barlıq taw-ka’n sanaat tarmaqları ajıratılg’an. Mashinasazlıq ha’m metaldı qayta islew tarawında, sonday-aq, tu’rli texnalogiya ja’rdeminde ha’r tu’rli o’nim – muz jarg’ısh kemeler yaki gigant ekskavatorlar, samolyotlar, avtomabil, stanok, a’sbap-u’skeneler ha’m xa’tteki juda’ kishi iyneler,naylardı islep shıg’arıw ha’m basqalar kiredi, Sebebi olardın’ tiykarında tek metal jatadı. Tog’ay sanaatında ha’m tap sonday: tog’ay ag’ash tiykarinda ha’r tu’rli texnalogiyanı qallap, tu’rli maqsetler ushın qag’az,shırpı, kurılıs materiyalları,agash u’yler, temir jol shpalları. Gidroliz, spirt siyaqlı o’nimler islep shıg’arıladı.
Ekinshi belgi tiykarinda azık-awqat, jen’il, elektroenergetika, metallurgiya, qurılıs sanaatı ha’m basqa tarawlar ajıratılıdı. Sol sıyaqlı azıq awqat sanaatı ka’rxanaları tu’rli shiyki zat ha’m ha’r tu’rli texnalogiyadan paydalanıp tek g’ana bir maqsette yagnıy xalıqtın’ azıq-awqatka bolgan talabın qanaatlandırıw ushın isleydi.Qalgan sanaat tarauları da sonday: metallurgiya, mashinasazlıqtı, elektroenergetika barlıq xalıq xojalıg’ın ta’minlewge tiykarlang’an.
Texnologiyalıq protsestin’ ulıwmalılıg’ı birg’ana tarawdı belgilew ushın xızmet kıladı. Bul da bolsa ximiya sanaatı, sebebi og’an kiriwshi barlıq karxanalar ha’r tu’rli shiyki zat, tu’rli maqsetlerdi (ximiya o’nimleri barlıq tarawlarda bar) ko’zlep isleydi. Olardın’ barlıg’ına ulıwma norma texnologik protseslerinin’ birligi esaplanadı.
Sanaat tarawları, olar islep shıg’aratug’ın o’nim qa’siyetine qaray eki toparg’a ajıratıladı. Awır sanaat yaki «A» toparı «V» g’a salıstırg’anda jokarı, tez rawajlanıwınan ibarat, sebebi islep shıg’arıw u’skenelerisiz (mashina, janılg’ı, qurılıs materialları, metal ha’m tag’ı baska) tutınıw tovarların, sonday-aq, barlıq xalıq xojalıg’ın rawajlandırıw qıyın. Biraq bul nızamlıq barlıq ma’mleketlerde birdey emes. Ma’selen: Burıng’ı awqam xalıq xojalıgın industriyalastırıwda usı maqset ko’zlengen edi. Yag’nıy birinshi awır sanaat – islep shıg’arıw u’skenelerin, son’ kalg’anları. Na’tiyjede ma’mlekette ju’da’ iri sanaat ka’rxaneaları –mashinasazlıq, kara ha’m ren’li metallurgiya, ximiya zavodları, elektr stantsiyaları qurıldı. Lekin kalg’an tarawlarg’a, sotsiallıq tarawlarg’a itibar kem edi. Ba’lkim usı geografiya pa’ninin’ ko’birek ekonomikalıq bolıwına, ja’miyette insang’a – sotsiallıq tarawlarg’a itibarsızlıqqa alıp kelgen bolıwı mu’mkin.
Shet ma’mleketlerde bolsa industriyalastırıw basqasha usılda alıp barılg’an: bul jerde a’ste – aqırınlıq (evalyutsion jol) penen, yag’nıy birinshi jen’il (toqımashılıq), son’ baska sanaat tarawları qurıla baslag’an. Bizde traktorsazlıq, paxtashılıq ushın kerek dep rawajlandırılg’an bolsa, shet elde tekstil ushın mashina, za’ru’r degen mag’anada amel kılındı. (yag’nıy «to’mennen joqarıg’a»). Orta Aziya Respublikaları da sol da’wirde territoriyamızda paydalı qazılmalardın’ ashılmag’anlıgı, temir jollardın’ azlıg’ı, milliy kadrlardın’ joqlıgı, awıl xojalıg’ı tiykarında rawajlanıwshı jen’il ha’m azıq-awxat sanaatı ka’rxanaların qurıwdı talap etetug’ın edi. Sanaat tarawlarının’ bunday rawajlanıwı qalalasıw protsesinin’ ham kerekli regionallıq o’zgesheligin anıqlap beredi.
Ha’zirgi da’wirde respublikamizda awır sanaat penen tutınıw tavarların islep shıg’arıwshı tarawlar ortasında biraz sa’ykes kelmewshilik ju’zege kelgen, yag’nıy ekinshi topar tarawları izde qalıp ketedi. Sol sebepli O’zbekstan Respublikasında «V» topar tarawlarının’ rawajlanıwın rawajlandırıw, ishki bazardı tutınıw o’nimleri menen toltırıw a’hmiyetli ma’sele sıpatında aldıg’a su’rilgen.
Ha’zirgi da’wirde ja’xa’n sanaat tarawları quramında to’mendegi protsesler ju’z beriwde:
- İlimiy-texnika rawajlanıwın belgilewshi tarawlardın’ (elektroenargetika, mashinasazlıq ha’m ximiya) joqarı pa’t penen rawajlanıwı;
- İlimiy-texnikalıq rawajlanıw tiykarında jan’a-jan’a tarawlardın’ ju’zege keliwi;
- Tarawlar ortasındag’ı baylanıslardın’ ku’sheyiwi, tarawlardın’ komplekslerdin’ formalanıwı ha’m tag’ı basqalar.
Joqarıda tiykarınan sanaat tarawlarına itibar berildi. Bunın’ tiykarg’ı sebebi olardın’ payda bolıwı ha’m rawajlanıw o’zgeshelikleri ko’birek ta’biyiy emes sharayatlarg’a baylanıslı boladı. Awıl-xojalıg’ı ha’m transport tarawlarında da differentsiya ha’m diversifikatsiya (tu’rleniw) ha’mde integratsiya protsessi ju’z beriwde. Biraq bul ma’seleler sanaat tarawları quramında anıq ko’rinedi. G’a’ressiz ma’mleketimiz milliy ekonomikası quramında birqansha tarawlar-aralıq kompleksler ju’zege kelmekte. Olar arasında janılg’ı energetika, metallurgiya, mashinasazlıq, agrosanaat komplekslerinin’ a’xmiyeti u’lken. Sebebi janılg’ı energetika ha’m azıq-awqat kompleksi jaqsı rawajlanbag’an ha’r qanday ma’mleketti shın ma’niste ekonomikalıq jetilisken ha’m g’a’ressiz dep bolmaydı. Sol sebepli bul komplekslerge tiyisli ka’rxanalardı ko’birek ha’m tezirek rawajlandırıw maqsetke muwapıq. Metallurgiya kompleksin rawajlandırıw u’lken a’xmiyetke iye. A’sirese metallurgiya tiykarında rawajlanıwshı mashinasazlıqqa itibardı kusheyttiriw lazım. Mashinasazlıq tarawlarına kompleks sıpatında karawına sebep, onın’ quramı jag’ınan ju’da’ quramallasqan ko’p tarawlardan quralganlıg’ı bolıp tabıladı. Mashinasazlıq ka’rxanaları tu’rli faktorlarg’a tiykarlanıp jaylastırıladı. Olar arasında shiyki zat, tutınıw qa’nigeli jumısshı ku’shi ha’m ekonom-geografiyalıq orın tiykarg’ı orındı iyeleydı. Ko’p metaldı talap etiwshi ka’rxanalar kara metallurgiya rayonlarına, ta’jriybeli kadrlarga tiykarlang’an mashinasazlıq bolsa iri ilimiy – texnika joqarı da’rejede rawajlang’an qalalarda jaylasadı.
O’zbekstan Respublikasında bul sanaat tarawı tiykarınan ekinshi jer ju’zlik urısı jıllarında front sızıg’ınan ko’shirilip keltirilgen zavodlar, olardın’ a’sbap u’skenler tiykarında ju’zege kelgen. Bug’an mısal etip ha’zirgi «O’zbekawılmash» «Chirchiqximmash», Samarqantag’ı kinoapparatura, Andijandag’ı «Kammunar» ha’m basqa zavodlardı ko’rsetiw mu’mkin. Bu’gingi ku’nde respublikamızda mashinasazlıqtın’ ha’r tu’rli tarmaqları tiykarınan avtamobilsazlıq joqarı da’rejede rawajlang’an. Basqa tarawlar arasında awıl-xojalıg’ı ha’m toqımashılıq mashinasazlıg’ı, samoletsazlıq, elektr lampası, kabel, traktor, transformator zavodları ajıralıp turadı. U’lken mashinasazlıq orayları Tashkent, Samarqant, Andijan, Chirchiq, Namangan, Asaka h.t.b.
Biraq respublikamızda ha’zirgi zamanımızg’a say mashinasazlıq jaqsı rawajlanbag’an, metaldı qayta islew, ha’r tu’rli mashinalardı on’law ha’m sog’an uqsas «passiv» mashinasazlıq tiykarg’ı orında turadı. Keleshekte radio, televizor, su’wretke alıw apparatları saat ha’m t.b. zamanımızg’a say mashinasazlıqtın’ rawajlanıwına itibar ku’sheyttiriw za’ru’r. Bunın’ ushın en’ a’wele xalıqtan joqarı qa’niygeli kadrlardı tayarlaw lazım. Miynet resursların qayta tayarlaw ha’m olardan o’nimli paydalanıw O’zbekstan respublikası miliy ekonomikasın alg’a rawajlanıwının’ tiykarg’ı faktorlarının’ biri. Ma’mleketimizdin’ g’a’rezlikke erisiwi sebepli zamanagoy mashinasazlıq ka’rxanaları shet el firmaları menen birgelikte qurıw ta’jiriybesinde a’melge asırılmaqta.
Mıs., Asakada (Andijan ua’layatı) Qubla Koreya, Samarqandta, Turkiya menen birgelikte jen’il avtomashina ha’m avtobus islep shıg’arıwshı ka’rxana jaratılg’an, u’lken sanaat ka’rxanalarında (Zenit, Mikond, Algoritm h.t.b.) shet ma’mleketler qarjıları ha’m texnologiyasında paydalanılg’an halda zamanago’y elektrotexnika o’nimleri, solardan radio, televizor ha’m basqalardı islep shıg’arıw jolg’a qoyılmaqta. Keleshekte bunday ka’rxanalar sanı ja’nede ko’beyip, mashinasazlıq sanaatının’ ishki quramı ju’da’ aktivlesedi.
Xalıqtın’ tınıshlıg’ı, xalıqtın’ azıq-awqatqa bolg’an talabın qandırıwda agrosanaat kompleksinin’ roli u’lken. Bul kompleks ken’ ma’niste awıl-xojalıq o’nimlerin jetistiriw, olardı transport arqalı tasıw, saqlaw, qayta islew ha’m o’ndiris protsessi ushın kerek bolg’an barlıq sanaat ka’rxanaların o’z ishine aladı. Onın’ o’zegin bolsa awıl-xojalıg’ı o’nimlerin jetistiriwshi ha’m olardı qayta islewshi sanaat tarmaqları tutadı. Ma’mleketlik a’hmiyetke iye ra’smiy hu’jjetlerde agrosanaat kompleksine awıl-xojalıg’ı ha’m azıq-awqat sanaatı kirgiziledi.
Bunday komplekslerdin’ qa’liplesiwi obektiv bolıp, onın’ tiykarında awıl-xojalıg’ı menen sanaattın’ bir-birine jaqınlasıwı, (kooperatsiyası) jatadı. Agrosanaat kompleksinin’ tuwrı rawajlanıwı ju’da’ u’lken ha’m ken’ sotsial-ekonomikalıq ekologik mazmung’a iye. Mısalı, olar awıllıq jerlerge sanaat ka’rxanaların kirgiziwge, awıl miynet resurslardan o’nimli paydalanıwg’a, sanaat ka’rxanaları shıg’ındısı negizinde sharwashılıqtı rawajlandırıwg’a imkan beredi.
Agrosanaat kompleksleri eki ko’rinistegi quramg’a iye; tarmaq ha’m aymaqlıq quram. Geografik jaqtan a’hmiyetli, olardın’ aymaqlıq du’ziliwinde nızamlıqlardı u’yreniw kerek. Bul jerde awıl xojalıg’ı tarmaqlarının’ jaylasıwındag’ı o’zgeshiliklerin olardın’ ma’wsimligi ha’mde areal ha’m aymaqlıq p.b. ta’replerin biliwmiz kerek.
Ta’biyiy sharayattın’ qolaylıg’ı tiykarınan awıl-xojalıg’ı o’nimlerin jetistiriwge, bul bolsa jen’il ha’m azıq-awqat sanaatı rawajlang’an ishki bazardı tutınıw o’nimleri menen ta’miyinlewge, na’tiyjede, xalıqtın’ tınıshlıg’ın asırawg’a alıp keliwi. Sonday eken, milliy ekonomikanın’ tiykarı bolg’an awıl xojalıg’ına ha’m a’sirese diyxanshılıqqa itibardı kwshiytiriw ma’mleketimizde qıyın ma’sele esaplandı. Tarmaqlar aralıq kompilekisler N.N.Kalasovskiy ta’repinen 1947 jılda jaratılg’an energiya islep shıg’arıw tsikillarına uqsap ketedi. Onın’ a’hmiyeti belgili shiyki zat ha’m energiya tiykarında islep shıg’arıwdın’ u’zliksiz texnologiya protsesein a’melge asırıwdı ibarat. Mıs ko’kisleniwshi ko’mir ha’m temir rudası tiykarında shoyın, polat, prakat ha’mde olardın’ shıg’ındılarınan paydalanıp ha’r tu’rli ximiyalıq o’nimler qurılıs materialları ha’m basqalardı islep shıg’aradı yaki miynet resursları ha’m sug’arıw zatları tiykarda paxta jetistiriw, paxta shiyki zatın tan’law qayta islew, jip-gezlemi ha’m odan tu’rli o’nimlerdi tayarlaw energiya islep shıg’arıw tsiklları (qara metallurgiyanın’ pirometollurgiya ha’m toqımashılıq industial tsiklleri) tiykarında payda boladı.
O’zbekistanda agroindustrial tsikldin’ diyxanshılıq sanaatı ha’mde ximiya, ren’li metallar tsiklleri payda bolg’anlıqta o’ndiristi usı tsikller tiykarında payda etiw a’hmiyetli ekanomikalıq ha’m ekologik a’hmiyetke iye. Bunda transport qa’rejetleri qısqaradı, shıg’ındılardan paydalanıw bolsa, qorshag’an ortalıqqa bolg’an keri ta’sirin kemeytiredi h.t.b.
Usı orında tarmaqlar ara ha’m territoriyalıq kompleksler ortasındag’ı parqtı anıqlaw za’rur. Sebebi olardın’, ha’r ekewide kompleks, biraq barlıq tarmaqlar texnologik negizde payda bolsa, ekinshisi tu’rli tarmaqlardın’ belgili bir territoriyada ja’mlesiwin bildiredi. Aymaqlıq o’ndirislik kompleksleri tarmaqlar ara komplekslerge ko’re geografiyag’a jaqınıraq.
Agrosanaat kompleksi diyxanshılıq ha’m sharwashılıq tiykarında qa’liplesedi. Bizin’ sha’rayatımızda ko’birek ha’r ta’repleme u’yreniwdi talap etiledi. Demek, ekonomikalıq ha’m sotsial geografiyanın’ tiykarg’ı izertlew obekti-territorial, sotsial-ekanomikalıq dizimler yaki komplekslerdi u’yreniwde ken’ ko’lemde jandasıwdı na’zerde tutadı.Geografiyalıq bilimnin’ a’hmiyetli o’zgesheliklerinen biri bolg’an kompleks usılı usıdan kelip shıg’adı.

Soraw ha’m tapsırmalar:

1. Tarmaqlar qaysı faktorlar tiykarında sho’lkemlestiredi?
2. İlimiy-texnika rawajlanıwdı belgilewshi tarmaqlar qaysılar?
3. Tarmaqlarara kompleksler jıyındısı ha’m rawajlanıw qa’siyetlerin bahalap berin’.
4. Ekonomikalıq geografiya analizde tarmaqtan aymaqqa ha’m aymaqtan tarmaqqa o’tiwdin’ a’hmiyetin qanday tu’sinesiz?
5. Energiya islep shıg’arıw tsikleri ne?