Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq Ma’mleketlik universiteti

GEOGRAFIYA PA’NINDE TA’BIYAT HA’M JA’MIYET BAYLANISLARI.

Jobası

1. Geografiya ta’biyat ha’m ja’miyet qatnasıqlarının’ tiykarları.
2. Geografiyalıq determinzm
3. Geografiya ha’m shegaralar.
4. Ta’biyiy sharayat ha’m ta’biyiy resurslardın’ xojalıq tarmaqların jaylastırıwg’a ta’siri.
Ta’biyat penen ja’miyet, ta’biyat ha’m insan qatnasıqları geografiya pa’ninin’ bas filasofiyalıq maselesi esaplanadı. Endi usı ma’sele ta’biyiy ha’m ekonomikalıq anıg’ı sotsial geografiyanı birlestirldi, o’z-ara baylanısta rawajlanıwdı payda etedi. Ta’biyat ha’m insan ortasındag’ı qatnasıq eki ta’repleme bolıp, ol ha’miyshe ten’salmaqtı saqlap qalıwı mu’mkin usı dialektik ha’m dinamik ten’salmaqlıq en’ aldın insannın’ ta’biyatqa qsay da’rejede ta’sir ko’rsetiwge onın’ ta’biyat nızamların itibarg’a alg’anlıg’ına baylanıslı esaplanadı.
Jer sharı ha’m onın’ ayrım bo’limlerinin’ ta’sirin sog’an mas halda ta’biyiy geografiya u’yrenedi Biraq bul juplıqtın’ ekinshi ta’repinen ja’ne ja’miyetti yamasa insandı tek ekonomikalıq geografiyag’a baylanıslılıg’ı ha’te esaplanadı. Sebebi insan ha’m ta’biyat ''yamasa'' ta’biyat ha’m ekonomika onsha baylanıspaydı. Sonın’ ushın ekonomikalıq geografiya sotsial geografiyanın’ tiykarg’ı bo’limi bolsa da quramalı ja’miyyat o’mirin u’yreniwshi pa’n a’lbette ken’ qamrawlı sotsial geografiya esaplanadı ta’biyat insan ja’miyyat rawajlanıwı ushın en’ aldın sharayat jaratadı ha’m bul sharayat qolay yamasa qolaysız bolıwı mu’mkin.
Ma’mleket ha’m regionlar sotsial-ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesin tek ta’biyiy faktorlar menen belgilew nadurıs esaplanadı. Bunday payıtta biz geografiyalıq determinizmnin’ natuwrı tolqinınna o’tip qalamız.
Bizge ma’lim ja’miyet rawajlanıwı tu’rli ta’biyiy tariyxıy sıyasıy texnologiyalıq ha’l basqa faktorlarg’a baylanıslı. Solarg’a mas ra’wishte geografiyalıq biologiyalıq, tariyxıy, texnologiyalıq, determinizm haqqında so’z aytıw mu’mkin (d353-belgilew anıqlaw ma’nisin bildiredi) Determinislik dunya qaras ha’diyse ha’m waqiyalar astında jatqan sebep-aqıbet baylanıslılıg’ın diolektik nızamlıqların an’lap alıw ja’rdem beredi. Biraq onı ha’dden tısqarı barttirip jiberiw de ha’ts esaplanadı sebebi ja’miyet rawajlanıw tek ol yamasa bul nızamlarg’a emes ba’lki ko’p g’ana sharayat ha’m faktorlarg’a baylanıslı boladı.
Usı waqıtta determinizmnin’ ulıwma biykar bolıwı ha’m natuwrı sebebi jaqarıdag’ı qag’ıydalardın’ ta’siri ol yamasa bul da’rejede a’lbette bar.
O’tmishte ma’sele XVII-XIX a’sirirde gegorafiyalıq determinizmge ju’da’ u’lken itibar berilgen, ha’tteki adamlardın’ xarakteri jumıs-turısı ma’mleket dizimi ha’m tek ma’mlekettin’ ta’biyiy sharayat (a’sirese klimatı ha’m jer u’sti du’zilisi) gegorafiyalıq jaylasıwı menen tu’sindirilgen. Bizge ma’lim taw ha’m tegislik suwıq yamasa ıssı sho’l yamasa qahrada jasawshılar bir-biri menen minez qulqı boyı, bet a’lpeti ha’m ju’ris turısıda parıq qıladı. Bul haqqında watanlasımız Abu Rayxan Beruniy ha’m jazg’an edi. Adamlar du’zilisinin’ su’wreti ta’biyatı,minez-qulıqının’ tu’rlishe bolıwı na’silinin’ tu’rlishe bolıwınan emes al, topıraq, suw, hawa ha’m jerdin’ ha’r tu’rliliginen esaplanadı. Bul a’lbette haq ga’p, lekin ta’biyiy geografiyalıq faktorlar arqalı ma’mleket ha’m rayonlardın’ ulıwma sotsial-ekonomika rawajlanıwın, olardın’ siyasiy dizimin u’zil-kesil anıqlaw ha’m tuwrı emes. Geografiyalıq determinizmde ja’miyet rawajlanıwında birden-bir faktor sıpatında qaraw, a’sirese Germaniya, AQSh ha’m Ullı Britaniyada ken’ tarqalg’an edi. Germaniya ha’m Shvetsiyada territoriyag’a siyasiy mazmun beriw tiykarında geografiyalıq determinizmnin’ siyasat penen qosılıwı na’tiyjesinde ju’da’ reaktsion geografiyalıq siyasat, geosiyasat payda bolg’an edi, onın’ tiykarın nemis Ratsel ha’m shved Chellin bolg’an (XIX-a’sir). A’ne sonday pikir du’nyanı qayta bo’liw haqqında geosiyasiy ko’z-qaraslar jahan urısların xalıq-ara mashqalalardı keltirip shıg’arg’an (Vidal de La Blad). Ta’biyatqa baylanıslı mu’na’sebeti biraz «jumsatılg’an» bag’darı esaplanadı. Usı ideya tiykarında ta’biyiy sha’rayattın’ onnan paydalanıw ushın imkaniyat jaratıwı, og’an qolaylasqan ha’m muwapıq halda xojalıq ju’ritiw jatadı. Demek, bunday du’nya qaras haqıyqatqa birqansha jaqın. Bul jerde ha’m ta’biyat u’stinligi ha’m a’yne waqıtta insan ku’sh qu’direti tabiat aldında a’zzi ekenligi. Ulıwma alg’anda ta’biyat ha’m ja’miyet ekewinin’ ol yamasa bug’an u’lken itibar beriw durıs emes. Olar ta’rezinin’ eki pa’llesindey ba’rqulla ten’ salmaq bolıw lazım. Tuwrı, insaniyat rawajlanıwında a’welleri ta’biyat u’stemlik qılg’an bolsa, keyinshelik ja’miyettin’ ta’biyatqa ta’siri ku’sheyip ketken, qalalar rawajlanıwı, urbanizatsiya, industrializatsiyalastırıw, xalıqtın’ sanı ha’m tıg’ızlıg’ı artıp barıwı ten’salmaqlıqtın’ buzılıwına, ekologiyalıq apatshılıq ha’m wayranlarg’a alıp kelgen. Sonın’ ushın 1992-jılda Rio de Joneyro (Braziliya) qalasında bolg’an na’wbettegi «turaqlı rawajlanıwı» (kontseptsiya ustoychivogo razvitiya) pikiri qabıl etilgen. Og’an muwapıq, ja’miyettin’ rawajlanıwı, ta’biyiy sha’rayat ha’m resurslardan paydalanıw ta’biyat zıyanına, bolajaq a’wlad esabınan bolmawı kerek. Ta’biyat nızamları sotsial-ekonomikalıq rawajlanıw nızamlarınan payda bolıwı dawam etiwi, tezligi ha’m basqa ta’repleri menen parq qıladı. Usı ko’z-qarastan ta’biyat ja’miyet aldında a’zzi, passivke uqsap ko’rinedi. Biraq bul İ.V. Michurin aytqanınday ta’biyattan ku’tpesten, onnan ko’birek alıw kerek degen ma’nini bildirmeydi. Ta’biyat qozg’alsa, oyansa onnan qu’diretli ku’sh joq. Mısalı, jer qozg’alıslar, o’rt, suw tasqını, boranlar ha’r qanday rawajlang’an ma’mleketti, ja’miyetti de apatqa keltiriw mu’mkin. Jer ju’zinde ha’m onın’ tu’rli bo’limlerinde bolıp atırg’an sho’llesiw, topıraq eroziyasının’ ku’sheyiwi, tog’aylardın’ qısqarıwı, suw ha’m hawanın’ buzılıw aqıbetinde tu’rli keskinlerdin’ payda bolıwı ekologiyalıq mashqalalardı ulıwma adamzatlıq, global mashqalalarg’a aylandırdı. Ta’biyat bizin’ ha’r birimizden qandaydir uzaqta, alısta okeanda, suw yamasa tegislikte, sho’l, tog’ay ha’m oypatlıqta g’ana emes ba’lkim ol a’tirapımızda ha’m ba’rqulla bizge ta’sir qılıp turıptı. Usı ko’z-qarastan insan ta’biyattın’ bir bo’legi bolıp esaplanadı. Sonın’ menen birge jer ha’mme millettin’ ulıwma u’yi ha’m ta’biyattı asıraw, tazalıg’ın saqlaw, og’an aqılg’a muwapıq qatnasıq jasaw, jer ju’zi ja’miyetshiligindegi barlıq ma’mleketlerdin’ wazıypasıdir. Usı mashqala joqarıdan, arnawlı buyrıq ha’m ko’rsetkishler menen sheshilmeydi. Bunın’ ushın ekologiyalıq pikirlew, ekologiyalıq bilim ha’m u’lken ekologiyalıq ma’deniyat talap etiledi. Usınnan kelip shıg’ıp, ekologiyalıq pikirlew geografiyalıq du’nya qarasta ju’da’ jaqın, sebebi ha’r ekewinde de ta’sir ha’m keri ta’sir, o’z-ara baylanıslıq kompleks ha’m territoriyalıq qatnas u’lken a’hmiyetke iye. Sonlıqtan geografiya pa’ninin’ ekologiyalıq ma’deniyatın qa’liplestiriwde ornı u’lken. Jer ju’zinin’ ta’biyatı ha’r qıylı, du’nya ma’mleketlerinin’ rawajlanıw da’rejeside birdey emes. Ta’biyat ha’m ja’miyet rawajlanıwında da o’zine ta’n tsikllik bar. Jer sharı ta’biyatında belgili territoriyalıq ta’rtip, zonallıq nızamlıqları bar, du’nya ja’miyetshiligi bolsa quramalı geosiyasiy sistema sıpatında tu’rli ma’mleket ha’m olardın’ shegaraları menen bo’lingen. Ta’biyatta ıssı region menen suwıq klimat tikkeley regionnın’ bir-birine parallel turmag’anday, du’nyanın’ siyasiy kartası ha’m geoekonomikalıq ma’kanında ha’m rawajlanıw da’rejesi tu’pten bir-birinen parq qılıwshı ma’mleketlerdin’ o’z-ara qon’sılıg’ı kem ushıraytug’ın jag’day. Yag’nıy, taw vertikal oblastları tek tabiatı menen emes, al xojalıq ju’ritiw aymaqlıq miynettin’ bo’liniwi menen parıqlanadı, ha’tte tegislik, klimat oblastlar olarg’a ta’n ekonomikalıq ha’m xalıq jaylasıwı, xojalıq ekonomlastırılg’an sistemag’a iye. O’zbekstan respublikasının’ du’nya okean ha’m ten’izlerinen uzaqta ishkeride jaylasıwı onın’ kortanental klimatının’ tısqarı geosiyasiy ha’m ekonomikalıq geografiyalıq ornın da belgileydi h.t.b. Ta’biyatta da, ja’miyette, du’nya geosiyasiy sistemada da shegaralar bar, biraq ta’biyat shegaraları administrativ shegaralar siyaqlı anıq, «Qıtay diywalı»ınday tiri, janlı ta’biyattı jasalma ra’wishte ekewge bo’lmeydi, ajıratpaydı; ta’biyat shegaraları birqansha turg’an, administrativlik shegaralar bolsa o’zgeriwshen’. Sonın’ ushın ta’biiy geografiyalıq nızamların u’yreniwde administrativlik shegaralar menen shekleniw ulıwma geografiyalıq bilimdi iyelewge za’ru’r. Sebebi ha’r qanday shegara ma’lim bir jag’daydın’ aqırı bolsa, basqasının’ baslanıwı, baslamasıdır. Yag’nıy ol o’tkinshi xarakterge iye. Sonın’ menen birge, O’zbekstan respublikası ta’biyiy geografiyasın Tu’rkistan ta’biyatınan ajıralıp onın’ administrativ shegara doirasida u’yrenip bolmaydı. Ekonomikada du’nya siyasiy kartasında ha’m shegaralar o’zine ta’n o’zgeshelikke iye. En’ a’wele administrativ shegaralar ha’r qanday suveren ma’mlekettin’ a’hmiyetli belgisi sha’rtidir. Geografiyada bolsa bul shegaralardın’ forması «geometriyası» o’z-ara qon’sı ma’mlekettin’ siyasiy tariyxı, ekonomikanın’, xalıqtın’ jaylasıw o’zgesheliklerin ham ta’ripleydi. Mısalı: ma’mleketler ortasında a’piwayı ha’m tuwrı sızıq formasında shegaralar (Afrikadag’ı ayırım ma’mleketler, O’zbekstannın’ Tu’rkmenstan ha’m Qazaqstan menen shegarası, İndoneziya shegarası h.t.b.). Olardın’ bir waqıtları basqa ma’mleket quramında bolg’anlıg’ı usı territoriyanın’ xojalıq ta’repinen siyrek jaylasqanlıg’ınan derek beredi. A’yyemnen o’zlestirilgen territoriyalarg’a bolsa ma’mleket shegaraları, ju’da’ quramalı meandra formada boladı. Sebebi bunday jerlerde territoriyanın’ ha’r bir qarısı u’lken ekonomikalıq a’hmiyetke iye. Biz aldınıraq ta’biyat ha’m ja’miyetti o’zimizdin’ qa’dimgi eki pa’lleli qol ta’rezige uqsatqan edik. Eger bul ta’rezide ta’biyat «tası» awırlıq qılsa, onın’ ekonomikalıq ha’mde demografik sıyımlıg’ı pa’s, yag’nıy ja’miyet bo’limi jen’illik qıladı.
Bunday jag’day qa’dimde bar bolg’an, ha’zir bolsa ja’miyettin’ ta’biyatqa ta’siri, basımı asıp barmaqta. Tuwrı, ta’biyat ja’miyetke xızmet qıladı ha’m ma’lim mag’anada og’an boysınadı, lekin ja’miyet ha’m ta’biyattı asırap-abaylaw, saqlaw kerek. Ta’biyat ha’m ja’miyet ulıwma alg’anda, bir pu’tin quramalı du’zim: olardı bir-birine qarama-qarsı yaki birinshisin ekinshisinen u’stin qoyıw ham natuwrı. Tap, usıg’an uqsas ta’biyiy geografiya menen sotsial (ekonomika) geografiya ha’m o’z-ara baylanısta: ta’biyiy sharayat ha’m resurslar, islep shıg’arıw ku’shlerin rawajlandırıw ha’m jaylastırıw ko’z-qarastan, ekonomika bolsa onın’ ta’biyatqa ta’siri ta’repinen u’yreniliwi lazım. Sonın’ ushın ta’biyiy geografiyada, insanda ekonomikalıq geografiyada bolsa ta’biyattı, ekologik aqıbetlerdi umıtpawımız kerek.
Ekonomikalıq geografiya da’l mag’anada (ma’selen, AQSh da) awıl-xojalıg’ı, taw-ka’n, tog’ayshılıq ha’m balıq sanaatınan ibarat. Demek, onın’ izlertlew obekti tikkeley ta’biyat ha’m ta’biyiy resurslardan paydalanıw menen baylanıslı. Ha’zir ham ta’biyiy sharayat ha’m baylıqlarg’a ekonomikalıq baha beriw ta’biyattan paydalanıw ekonomikası ekonomikalıq geografiya pa’ninde a’hmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, geografik orında analiz qılg’anda ma’mleket yaki regionnın’ ten’iz ha’m okeanlarg’a, iri janılg’ı, energetika, magistral jollarg’a uzaq jaqınlıg’ı basqa ma’mleketler menen shegaradaslıg’ı kibi ta’repine itibar beriw lazım.
Territoriya ishkerisinde (Ferg’ana oypatlıg’ı), shetinde (Qaraqalpaqstan respublikası) o’zine ta’n geosiyasiy jag’dayda (Surxanda’rya oblastı) yaki tranzit jag’dayda (Samarqand, Nawayı, Sırda’rya oblastları) jaylasqanlıg’ın, olardın’ ekonomikalıq rawajlanıw da’rejesin tu’rlishe bahalaw mu’mkin. Sonday-aq ma’mlekettin’ tiykarg’ı kiretug’ın, shıg’atug’ın da’rwazaları (Alat, Qorg’anto’be, Qon’ırat rayonları) yamasa shegarag’a jaqın yamasa tutas territoriyalardın’ geografiyalıq orınları da o’zine ta’n ekonomikalıq-geografiyalıq mazmun beredi. Geografiyalıq orınnın’ tu’rli basqısh ha’m tu’rlerin analiz qılıwda onın’ unamlı ta’repleri menen birge unamsız ta’replerin de anıqlaw talap etiledi. Sonın’ menen birge regionda ma’mlekettin’ geografik ornın jaqın keleshekte u’yreniw imkaniyatları ha’m usının’ tiykarında territoriyanın’ ekonomikalıq rawajlanıw o’zgesheliklerin aldınnan boljaw qılınsa, ja’nede maqsetke muwapıq boladı. (Mısalı: Ullı jipek jolının’ tikleniwi, TRASEKA proektinin’ a’melge asırılıwın, Ahangaran ha’m Ferg’ana oblastları ta’siri). U’yrenilip atırg’an territoriyanın’ jer u’sti du’zilisi, yag’nıy relefini ha’m ekonomikalıq geografik ko’z-qarastan bahalaw u’lken a’hmiyetke iye. Sebebi tawlıq yaki tegislik relef o’zine ta’n xojalıq sıyımlıg’ı ha’m transport dizimine iye. Bul ta’repinen, a’sirese territoriya jer u’sti du’zilisinin’ ha’r qıylılıg’ı geografik miynet bo’listiriwinin’ rawajlanıwına qolaylıq jaratadı. Relef, onın’ geologiyalıq tariyxı ha’m du’zilisi, qazılma baylıqlardın’ barlıg’ı, olardın’ tu’rleniwine ta’sir etedi. Sebebi, tegislik - taw landshaftlarının’ o’zine ta’n qazılma resurslar bolıp, usı ko’z-qarastan qarag’anda qazılma baylıqlardın’ ko’p yamasa kemshiliginen ko’re onın’ o’z-ara jaylasıwının’ territoriyalıq birikpeleri a’hmiyetli. Yag’nıy taw relefi, da’rya, ren’li metallar rudası yamasa tasko’pir ha’m temir ruda ka’ninin’ bir-birine jaqınlıg’ı, ren’li ha’m qara metallurgiya ka’rxanaların qurıwda qolaylı waqıt esaplanadı.
Klimat sharayatı agroklimatlıq faktorlar hawa temperaturası vegetatsiya da’wiri, topıraq ızg’arlıg’ı sıyaqlılar awıl-xojalıg’ın rawajlandırıw ha’m sho’lkemlestiriw ta’repinen u’yreniliwi lazım. Klimattın’ qurg’aq yaki ızg’arlıg’ı aymaqlıq topıraq, qatlamları, agrar tarmaqtın’ belgili bag’darların rawajlandırıwg’a imkan beredi. Usı orında a’sirese bizin’ sharayatımızda suw resurslarına da itibar beriw za’ru’r.
U’yrenilip atırg’an territoriyanın’ o’zgesheliginen kelip shıqqan halda onın’ tog’ay ha’m haywanat du’nyasın analiz qılıw mu’mkin. Mısalı: bunday qatnas Kanada, Rossiyanın’ Sibir u’lkesi, Braziliya sıyaqlılardı u’yreniwde u’lken mazmung’a iye. Ta’biyiy geografik komponentler bo’lek-bo’lek ko’rip shıg’ılg’annan son’ olar kompleks formasında bahalanıwı kerek. Ba’ri bir ta’biyatda ha’m ekonomikada bolg’anınday, barlıq ha’diyseler o’z-ara baylanısta ha’m olar o’zine ta’n geotizmni payda qıladı. Mısalı: taw, sho’l, tog’ay, batqaq landshaftının’ organik ha’m neorganik du’nyası, janlı ha’m jansız ta’biyatı tu’rlishe. Bunday landshaft formaları ekonomika tarmaqların territoriyalıq sho’lkemlestiriw, xalıqtın’ jaylasıwı ha’m salamatlıg’ı da ha’m arnawlı mazmung’a iye.
Sonday qılıp, ta’biyat ha’m ja’miyet o’z-ara baylanısta, barqulla ha’rekette. Sonın’ menen birge ekonomikalıq geografiyada «ta’biyat-xalıq-xojalıq» u’shligine u’lken a’hmiyet beriledi. Usı du’zimge to’rtlik, yag’nıy «ta’biyat, xalıq, xojalıq, ta’biyat» formada ham qaraw mu’mkin. Bunday jag’dayda qatnas tsikllik ha’m ekologik mazmung’a iye boladı. A’yne waqıtta ta’biyat, ekonomika ha’m sotsiallıq o’mirge tuwrı (ta’n) ra’wishte ta’biyiy, ekonomikalıq ha’m sotsiallıq jag’day yaki ma’kandı ajıratıw mu’mkin. O’z na’wbetinde geoekonomikalıq, sotsiallıq ha’m ta’biyiy ortalıq ajıralmas birlikti, bir pu’tin geografik ortalıqtı qa’liplestiredi. Usı orında aytıw kerek, ta’biyat tek faktor sıpatındag’ı g’ana emes, ba’lki kerisinshe og’an ja’miyettin’ ta’siri ko’z-qarasınan na’zerden qaraw ha’zirgi ku’nde za’ru’r. Sebebi jer ju’zinde insan qolı jetpegen ta’biyat mu’yeshi derlik qalmadı. Sonın’ menen birge insan ja’miyet (antropogen, texnogen faktorlar) ta’sirinde o’z tu’rin o’zgertken jaylardı qayta tiklew, rekultivatsiya qılıw a’hmiyetli mashqala esaplanadı. Ta’biyat ha’m ja’miyet mu’na’sebeti ortasında insanlar onın’ salamatlıg’ı basqasha qılıp aytqanda demontsentrik printsipi turıwı kerek. Yag’nıy ha’zirgi (ku’nde) da’wirde en’ a’hmiyetli mashqala ha’mme waqıtta xalıqtın’ o’sip barıwı ham emes, ba’lki adamlardın’ o’miri barkamal jasawı ushın taza qorshag’an ortalıq, qolay ekologik jag’daydı saqlap qalıw esaplanadı.