Berdaq atinda

11-tema. Shıǵısı boyınsha qaraqalpaq tili leksikası

Joba:

1. 
   Qaraqalpaq tili sózlik quramı.
   
2. 
   Óz sózler.
   
3. 
   Ózlestirilgen sózler (turkey, monǵol, arab, parsı, rus).
   

Tayanısh sózler: sózlik quram, óz sózlik qatlam, túrkiy tillerge ortaq sózler, sózlerdiń awısıwı, kalka sózler.

Sózlik quram haqqında sáz etkende, hátteki V.K.Favorin bılay dep bahalaydı: «Sózlik quramda biziń barlıq bilimimiz, oyımız, pikirimiz, túsinigimiz, biziń

barlıq qabıl etken sezimlerimiz, emociyamız, qayǵı-quwanıshımız kórinedi¹»
Óz sózlik qatlam. Hár qanday tildiń sózlik quramınıń tiykarın kórsetetuǵın sózlik qatlam sol tildiń óz sózleri bolıp tabıladı. Olar sol xalıqtıń pútkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan, onıń milliy ózgesheliginiń sózlik quramdaǵı tiykarǵı kórinisinen derek beretuǵın leksikalıq birliklerdiń toparınan turadı. Tildiń sózlik baylıǵınıń dáslepki irgesi áne usı sózlerden qalanǵan, onıń kelesi rawajlanıwı da usı sózlerdiń dógereginde payda bolǵan.
Qaraqalpaq tiliniń óz sózlik qatlamı degende biz onıń tiykarǵı tábiyatın kórsetetuǵın, qaraqalpaqlardıń pútkil rawajlanıw tariyxı menen birge jasap kiyatırǵan, sózlik qatlamdaǵı milliy ózgeshelikleriniń tiykarǵı kórinislerinen derek beretuǵın sózleriniń jıynaǵın túsiniwimiz kerek. Máselen, bas, kóz, kún, taw, jer, suw, eshki, sıyır, iyt, buzaw, quwanısh, jaqsı, jaman, kók, al, bar, kel, ket, kesh, erte, sen, men, ol, ata, ana, qız, ul, bes, altı, júz usaǵan sózler sol óz sózlik qatlamınıń elementlerinen ibarat.
Sózlik quram ishki derekler tiykarında bayıǵanda mine usınday óz sózleriniń semantikalıq hám grammatikalıq usıllar arqalı kem-kem tolıqtırılıwı, al sırtqı derekler tiykarında bayıǵanda, sol sózleriniń ústine basqa tillerden sózlerdiń qosılıwı, sonday-aq, basqa tillerden awısqan sózlerdiń tiykarında ne tán sóz jasaw usılları arqalı jańa leksikalık birliklerdiń payda bolıwı iske asadı. Sol arqalı tildiń sózlik baylıǵı udayı keńeyip otıradı.
Qaraqalpaq tili leksikasında uluwma túrkiy toparlas tiller ushın ortaq, fonetikalıq jaqtan geypara ózgerislerge ushıraǵan menen de negizi bir sózler.
Házirgi qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikasında uluwma túrkiy tiller ushın ortaq ózlik qatlamnıń tiykarın quraytuǵın sózlerdiń mınaday túrlerin ushıratıwǵa boladı:
1. Miynet etiw qurallarınıń atın kórsetetuǵın sózler: balta, oraq, balǵa, tas h.t.b.
2. Adamnıń dene músheleriniń atın kórsetetuǵın sózler: bas, qol, kóz, qulaq, murın
3. Dán eginleri hám jemislerdiń atları: buwday, arpa, tarı, júweri, erik, alma, qawın
4. Quslardıń, qurt-qumırsqalardıń atları: qus, tawıq, ǵarǵa, lashın, úyrek, jılan
5. Haywanlardıń atların kórsetetuǵın sózler: sıyır, qoy, qozı, buzaw, eshki, at, túlki
6. Tábiyat zatları menen qubılısların kórsetetuǵın sózler: ay, kún, aǵash, taw, jer
7. Jer astı baylıqları: altın, gúmis, temir, shoyın t.b.
8. Adamnıń sezimlerine baylanıslı sózler: muń, quwanısh, súyinish, kewil ashıw t.b.
9. Zattıń sapasın, qásiyetin, túrin bildiretuǵın sózler: ala, qara, sarı, jumsaq, juwan
10. Háreketti ańlatatuǵın sózler: kút, kúy, kór, kir, bar, kel, ket, otır, tur, jat t.b.
11. Waqıtlıq belgile baylanıslı qollanılatuǵın sózler: erte, keshe, keyin t.b.
12. Zattıń yamasa qubılıstıń sanın bildiretuǵın sózler: bir, eki, úsh, tórt, bes, altı, jeti, segiz, toǵız, on, jigirma, otız, qırıq, eliw, alpıs, júz t.b.
13. Almasıq sózler: men, sen, ol, biz, kim, ne, kanday, qansha t.b.
14. Jınıstı hám tuwısqanlıq qatnasıqlarǵa baylanıslı sózler: ata, ana, qız, ul, sińli t.b.
15. Sonıń menen birge qaraqalpaq tiliniń leksikasında uluwma túrkiy tillerine ortaq kómekshilik xızmet atqarıwshı sózler de, tańlaq sózler de ushırasadı.
Arǵı tórkini bir bazı bir sózlerge bir tilde j sesinen baslanıw tán bolsa, ekinshisinde y sesinen baslanıw tán bolıp keledi, birewinde k sesinen baslansa, taǵı birewinde g sesinen baslanadı. Mısalı:

qazaq tilinde	qaraqalpaq tilinde	ózbek tilinde	túrkmen tilinde	qırǵız tilinde	bashqurt tilinde	noǵay tilinde
jaqsı júrek kel	jaqsı júrek kel	yaxshi yurak kel	yaǵshı yúrek gel	jaqsı júrek kel	yaxshı yórák kel	yaxshı yurek kel

Bunday ózgerisler sózdiń ortasında hám aqırında bir tilde s sesi kelse, ekinshisinde onıń sh bolıwında da kórinedi. Máselen, joqarıda keltirilgen jaqsı degen sóz qaraqalpaq, qazaq tillerinde s menen aytılsa, ózbek, túrkmen, qırǵız, bashqurt hám noǵay tillerinde sh esitilip tur. Al endi qaraqalpaq, qazaq tillerinde tas túrinde s sesi esitilse, qırǵız, ózbek, bashqurt, tatar tillerinde s ornında sh esitiledi.

Túrkiy tillerge ortaq sózler hár tilde quramındaǵı dawıslı seslerdiń awmasıp keliwi arqalı da ayırıqshalıqqa iye. Máselen, bir tilde ket /e/ túrinde ushırasa, ekinshisinde kit /i/, bir tilde bar /a/ bolsa, ekinshi birewinde bar (o), úshinshisinde pır /ı/, t.b. Mısalı: