Berdaq atinda

Sinonimler. Sózlik quramda seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı, biraq mánileri bir-birine jaqın sózler toparı da belgili orındı iyeleydi. Máselen, sulıw-shıraylı-gózzal-kórkem, kúshli-qarıwlı-quwatlı-mıqlı hám t.b. Bunday mánileri boyınsha bir-birine jaqın, al seslik dúzilisi boyınsha hár qıylı sózler sinonimler dep ataladı. Olar bir sózdi qayta-qayta tákirarlamaw, pikirdi kórkem etip bildiriw ushın qollanıladı. Sinonimler tildiń baylıǵın kórsetetuǵın belgilerdiń biri. Qaraqalpaq tilindegi sózlerdiń sinonimleri oǵada kóp. Máselen, mákan-qonıs-orın-jay, baha-nırq-qun, aspan-hawa-kók, qorlıq-azap-aqıret.
Sinonim sózler mánileri boyınsha bir-birine qansha jaqın bolǵanı menen olardıń ózine tán ózgesheligi boladı. Sinonim sózlerdiń birin-ekinshisiniń ornına qálegen waqıtta almastırıp qollanıwǵa bolmaydı. Máselen, sulıw-gózzal sinonimlerin alıp qarayıq. Sulıw qız, gózzal qız degende, olar bir-biriniń ornına qollanıla aladı, al sulıw jay dep aytamızda, gózzal jay dep aytıwǵa bolmaydı.
Sózlik quramdaǵı mániles sózler ayırım-ayırım toparlardı quraydı. Máselen, jılwa-naz-qılıq sózleri bir topardı, tez-jıldam-dárrúw-dárhal sózleri ekinshi topardı, eski-góne sózleri úshinshi topardı hám t.b. Sinonimlerdiń bunday mániles toparları sinonimlik qatarlar dep ataladı. Sinonimlik qatardaǵı sózlerdiń sanı eń kem degende ekew boladı. Qaraqalpaq tilindegi sinonimlik qatardaǵı sózlerdiń sanı bir neshe sózlerge shekem jetedi.
Sinonimlik qatardaǵı bir sóz basqalarına qaraǵanda sózler menen kóbirek qollanılıp, ózi menen mániles sózlerdiń ornın kópshilik jaǵdayda almastıra aladı. Bunday sózdi tirek sóz dep ataydı. Máselen, kúsh-quwat-ǵayrat degen mániles sózler ishinde kúsh sózi tirek sóz boladı. Sinonimler sózligin dúzgende usı tirek sózi esapqa alınıp, ol sinonimlik qatarda birinshi bolıp turadı. Sinonimlik qatarlar tek bir sóz shaqabınıń ishinde ǵana payda boladı. Mániles sózlerdiń birewi atlıq, ekinshisi kelbetlik, úshinshisi almasıq yamasa feyil bolıwı múmkin emes.
Antonimler. Antonimler seslik qurılısı hár qıylı, mánileri bir-birine qarama-qarsı sózler. Mısalı, aqıllı-aqmaq, jaqsı-jaman, tez-áste, kel-ket, bar-joq hám t.b.
Sózlik quramdaǵı barlıq sózler óz antonimlerine iye bola bermeydi. Antonimler kóbinese sapalıq, sınlıq, muǵdarlıq máni bildiretuǵın sózler arasında ushırasadı. Ayırım qosımtalar járdeminde sózler antonimlik mánide usas máni ańlatadı. Máselen, keldi-kelmedi, bardı-barmadı, aqıllı-aqılsız, dámli-dámsiz hám t.b. Bunday sózlerdi grammatikalıq antonimler dep júritemiz. Al leksikalıq antonim bolıw ushın antonimler hár qıylı túbir sózlerden jasalıwı kerek. Antonimler zatlardıń yamasa onıń belgileriniń qarama-qarsılıǵı emes, al tek olardıń mánileriniń qarama-qarsılıǵın bildiredi.
Qaraqalpaq tilindegi sóz shaqaplarınıń ishinde belgini, sapanı, muǵdardı bildiretuǵın sózler toparında, yaǵnıy kelbetlik, ráwish hám feyillerde ushırasadı.
1. Kelbetliklerde – juqa-qalıń, jumsaq-qattı, keń-awır hám t.b.
2. Ráwishlerden – az-kóp, az-mol, jeńil-awır hám t.b.
3. Feyillerde – al-ber, atar-batar, quwanısh-kúyinish hám t.b.
4. Atlıqlarda – aza-tamasha, ólim-júrim, pal-záhár hám t.b.
Antonimler qaraqalpaq tilinde júdá keń qollanıladı. Olar ásirese, awızeki xalıq dóretpelerinde, frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde kóp ushırasadı.
Naqıl-maqallarda – Jaqsınıń jatı bolmaydı, Jamannıń uyatı bolmaydı. Kópke juwırǵan, azdan bos qaladı. Jamannan qash, jaqsıǵa jantas hám t.b.
Jumbaqlarda – Astı taxta, ústi taxta, ortasında melle paxta. Attan biyik, iytten alasa.
Erteklerde – Bir bar eken, bir joq eken. Ash ekende, toq eken hám t.b.
Frazeologiyalıq sóz dizbeklerinde - Qulaq salıw-qulaq aspaw, er júrek-qoyan júrek, aydıń on besi qarańǵı bolsa, on besi jaqtı hám t.b.