|
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТИЛИНИӉ ИЗЕРТЛЕНИЎИ
М.Қудайбергенов ҚМУ профессоры
96
Бердақ Ғарғабай улы – қарақалпақ халқыныӊ уллы шайыры. Ол өз
дөретпелеринде XIX әсирдеги қарақалпақ халқыныӊ күн көрисин, кәсип-
кәрин, социаллық турмысын, тарийхын, мәдениятын әпиўайы тил менен
сүўретлеп берди. Шайырдыӊ өзи айтқандай: «өзим әмий, тилим түркий,
жоқты араб, парсым мениӊ», яғный ол өз дөретпелерин халық ушын
жазды, мәнилери улыўма халыққа түсиникли тил бирликлеринен
пайдаланды. Уллылық әпиўайылықтан басланады дегендей, Бердақ
бабамыз қарақалпақ тилиниӊ сөзлик қурамындағы улыўма халықлық
сыпатқа ийе сөзлерден көркем дүнья жаратты.
Бердақ шығармалары рәӊ-бәреӊ, мазмуны бай ҳәм сонлықтан оныӊ
қалдырған мийраслары тек әдебияттаныў көзқарасынан емес, ал олар тил,
философия, педагогика, этика, эстетика, тарийх ҳәм т.б. бағдарлардан
изертленди ҳәм бул процесс бүгинги күнде де даўам етпекте. Биз
мақаламызда шайыр шығармаларыныӊ тиллик өзгешеликлериниӊ
изертлениў жағдайын анықлаўды мақсет етип белгиледик.
Бердақ Ғарғабай улы қарақалпақ әдебий тилиниӊ раўажланыўына
оғада үлкен үлес қосты. Қарақалпақ әдебий тил нормаларыныӊ
қәлиплесиўинде шайыр шығармаларыныӊ тили айырықша болды.
Шайыр бабамыздыӊ шығармаларын лингвистикалық бағдардан
изертлеўде академик Ҳ.Ҳамидовтыӊ мийнетлери көп болды. Оныӊ
«Қарақалпақ тили тарийхыныӊ очерклери» мийнетинде [4; 216-338] XVIII-
XIX әсирлердеги қарақалпақ шайырлары тилиниӊ, соныӊ ишинде Бердақ
шайырдыӊ шығармалары тилиниӊ сеслик системасына, морфологиясына,
лексикасына шолыў жасаған. «Қарақалпақ тилиниӊ XIX әсирдеги
жағдайын бақлаў ушын… Қарақалпақ әдебиятыныӊ еӊ ири ўәкили
Бердақтыӊ шығармалары да көп мағлыўматлар береди. Оныӊ
шығармаларыныӊ тили қарақалпақ әдебий тилин қәлиплестириўде ҳәм
раўажландырыўда үлкен орын тутады. Қарақалпақ халқыныӊ ҳәзирги
замандағы әдебий тили өзиниӊ структурасы ҳәм тийкарғы сөзлик фонды
жағынан тийкарынан алғанда XVIII-XIX әсирдеги қарақалпақ әдебияты
классиклериниӊ ҳәм әсиресе Бердақтыӊ тилинен көп узақласып кеткен
жоқ» [4:298].
Ҳ.Ҳамидовтыӊ
басқа
да
мийнетлеринде
[5:6:7]
шайыр
шығармаларыныӊ жазып алыў, изертлеў, араб графикасынан транскрипция
жасаў, шығыс классиклери менен Орта Азиялық түркий тилдиӊ
байланысы, шайыр шығармаларыныӊ қол жазбалары ҳәм т.б. мәселелери
үйренилген. Әсиресе, оныӊ 1995-жылы «Рукописные наследия Бердаха»
атамасы менен басылып шыққан мийнетинде [8] Бердақтыӊ «Шежире»,
«Хорезм»
шығармалары
тилиниӊ
фонетикалық,
морфологиялық
сыпатламасы, шығармалардыӊ транскрипциясыныӊ рус тилине аўдармасы,
сөзлик ҳәм қолжазбалардыӊ фотокопиялары берилген.
Бердақ шайырдыӊ шығармалары тилинде ҳәзирги қарақалпақ
тилиндеги сыяқлы 9 даўыслы фонема жумсалған. «Даўыслылар
97
тараўындағы сыяқлы сингармонизм нызамы ҳәзирги қарақалпақ
тилиндегидей еки бағдарда – езиў үнлеслиги ҳәм ерин үнлеслиги түринде
ушырасады. Олардыӊ характерлери де негизинен ҳәзирги заман
қарақалпақ тилиндегидей ҳәм оныӊ диалектлериндегидей жағдайда. Ерин
үнлеслиги шайырлардыӊ тилинде, әсиресе ески араб алфавитинде
жазылған
нусқасы
сақланған
Әжинияздыӊ
тилинде,
сондай-ақ
Күнхожаныӊ ҳәм Бердақтыӊ айырым шығармаларыныӊ тилинде сақланып
қолланылғанын ушыратамыз» [4:300].
Шайыр дөретпелериниӊ тилинде 23 даўыссыз фонема жумсалған.
Олардыӊ қолланылыў тәртиплери ҳәм сөзлердеги позицияларына қарай
өзгериўи нызамлары да улыўма қарағанда ҳәзирги қарақалпақ тилиндегиге
жақын екенлиги, даўыссыз сеслердиӊ өз ара сәйкес келиўлери ҳәм т.б.
фонетикалық
қубылыслар
илимпаздыӊ
мийнетинде
кеӊ
түрде
түсиндирилген ҳәм олар дәл мысаллар арқалы анықланған. Сондай-ақ,
Бердақ бабамыздыӊ дөретпелери тилиниӊ морфологиясы ҳәм лексикасы
тийкарынан ҳәзирги қарақалпақ тилиндеги сыяқлы екени үйренилген.
Д.Сайтовтыӊ мийнети [3] XVIII-XIX әсирлердеги қарақалпақ
шайырлары шығармаларыныӊ тилин изертлеўге арналған. Бул мийнетте
басқа классик шайырлар менен бир қатарда Бердақ шығармаларыныӊ тили
ҳәр тәреплеме үйренилген. Шайыр шығармалары қарақалпақ жазба әдебий
тилиниӊ қәлиплесиўинде ҳәм раўажланыўында белгили хызмет атқарғаны
дәлилленген.
Жәмәәтлик авторлар тәрепинен жазылған мийнетте [2] Бердақ
шығармаларына кеӊ түрде орын берилген бул мийнетте де Бердақ
Ғарғабай улыныӊ дөретпелери сеслик дүзилиси, сөзлик қурамы,
грамматикалық өзгешеликлери изертлеў объекти етип алынған.
Шайыр
шығармалары
тилин
арнаўлы
изертлеген
илимпаз
Ш.Әбдиназимов болып есапланады. Оныӊ мийнетинде [1] Бердақтыӊ
қарақалпақ жазба әдебиятына қосқан үлеси, шайыр шығармаларыныӊ
изертлениўи, фонетикалық сыпатламасы, морфологиялық курылысы,
сөзлердиӊ
жасалыўы,
лексика-семантикалық
ҳәм
стилистикалық
өзгешеликлери ҳәр тәреплеме ҳәм тереӊ изертленген.
Қарақалпақ әдебий тилиниӊ қәлиплесиўи ҳақкында айта келип, бул
процессте қарақалпақ халқыныӊ данышпан шайыры Бердақ Ғарғабай улы
орайлық тулға болғаны, өзине шекемги әдебий тилдиӊ аўызеки түринде
дөретилген көп санлы көркем әдебият үлгилери менен Орта Азиялық
түркий тилинде жазылған шығыс классиклери шығармаларын тереӊ
өзлестиргенин, әдебий тилди халыққа жақынластырғанын, халықтыӊ
сөйлеў тилин шеберлик пенен қайта ислегенлиги, тилимиздиӊ көркемлик
дәрежесин арттырып, оныӊ раўажланыў бағдарларын белгилеп бергенин
анықлаған. Илимпаздыӊ пикирлери анық ҳәм дәлилли.
Шайыр шығармалары тилиниӊ вокализмине тоқтап даўыслы
сеслердиӊ ҳәзирги қарақалпақ тилиндеги сыяқлы 9 даўыслы фонеманыӊ
98
жумсалғанын, ал даўыссыз сеслердиӊ 23 фонемадан туратуғынын,
сингармонизм нызамыныӊ көринислерин анықлайды. Сондай-ақ, сөз етип
атырған шайыр шығармаларыныӊ тилиндеги сөз шақаплары, олардыӊ
жасалыўы,
шығармалар
тилиниӊ
лексика-семантикалық
ҳәм
стилистикалық өзгешеликлери анықланған [1:43-246].
Улыўма айтқанда, Бердақ Ғарғабай улыныӊ дөретпелериниӊ тили XIX
әсирдеги қарақалпақ тилиниӊ жағдайын өзинде толық сәўлелендирген.
Оныӊ шығармалары қарақалпақ әдебий тилиниӊ қәлиплесиўинде белгили
хызмет атқарды. Шайыр шығармалары қарақалпақ жазба әдебияты менен
әдебий тилимиздиӊ тарийхында айырықша орынды ийелейди. Оныӊ
дөретпелерин ҳәр түрли аспектте изертлеў еле де даўам ете береди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
