Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

Çakyr
diýen ady bolsa “aran” manysyndaky 
çakyr
sözi (rus dilindedäki ýakor hem şu sözdendir) ýa-da çakyr diýen 
aw guşunyň ady bilen baglanyşdyrmak mümkin. Bu ýagdaýda çakyr 
etnonimi tagmanyň görnüşine görä döräpdir ýa-da totemden emele 
gelipdir.
Çak
sözi bilen gelýän etnonimleriň ýüze çykmagyna ýatlanan 
ýagdaýlaryň sebäp bolup biljekdigini inkär etmezden, biz olaryň asyl 

---

232
köki barada düýbünden başga çaklamany orta atmakçy: bu atlar gadymy 
sak
diýen etnonime syrygýar (Sak diýen makala serediň). Saklaryň ady 
geçmişde 
sak, saka, şak, şaka, çaka
görnüşlerinde-de ulanypdyr. Türki 
dillerde s-ş we ş-ç ses çalşygy ýay fonetik hadysa däl: baş—bas, gaş—
kas, şiýşe—çüýşe, çi’lik—şaşlyk we ş.m. Eger bu çaklama hakykata 
dogry gelýän bolsa, onda çaka, çakan, çakyr etnonimleriniň soňundaky 
–a, -an, -yr
goşulmalary köplügi, jemi bildirýärler.
Bu atlaryň saklardan gaýdýanlygyny subut edýän delil hökmünde 
olaryň juda gadymydygyny, çakmak etnoniminiň özbeklerde, azerbaýjan 
etnonimiýasynda, çakçak diýen tiräniň gazak argynlarynda, gyrgyzlarda, 
çakyr diýen sözüň hem azerbaýjanlarda, gyrgyzlarda, hatda gadymy 
bulgarlaryň düzüminde bardygyny ýa-da bolandygyny şu ýerde ýatlap 
geçýäris.
ÇAL, ÇALÇA, ÇALBAR, ÇALBOZAN, ÇALMA, ÇALŞAK, 
ÇALYŞ
Çal
sözi bilen gelýän etnonimler türkmen taýpalarynyň aglabasynda
duş gelýär. Meselem, 
çal/çallar
(baýat, ýomut, hatap, ärsary, garawul 
taýpalarynda), 
çala
(alili, saryk, teke, ärsary), 
çalbar
(çowdur), 
çalbozan
(saryk), 
çalma
(ärsary), 
çalmak
(pamyk), 
çalyş
(ärsary, hatap, 
esgi). Çal, çala, çalyş diýen tire-taýpa atlary gyrgyzlaryň, özbekleriň, 
azerbaýjanlaryň düzüminde-de bar. Bu bolsa beýle atlaryň juda 
gadymydygyndan habar berýär. Meselem, seljuklar hereketinden (XI 
asyrdan) öň türkmenler Günorta Gyrgyzystanda oturypdyrlar. Olaryň bir 
şäherine (galasyna) Çalyş diýlipdir. Bu ýerde çalyşlar ýaşandygy üçin, 
ol şeýle at alypdyr. Çalyşlaryň bir bölegi seljuklar bilen Siriýa barypdyr. 
Türk alymy Faruk Sümer XVI asyrda çalyş diýen şol oguz taýpasynyň 
Halapda ýaşandygyny habar berýär.
Ýokarda aýdylanlardan çen tutsaň, iňňän irki eýýamlarda çallar 
uly türki taýpany emele getirip, soňra olar çar tarapa dargan we beýleki 
taýpalaryň düzümine siňen bolarly. Bu etnik adyň çal sözüni çal başly 
(çal sakgally) taýpabaşynyň lakamy bilen baglanyşdyrmak göwnejaý 
bolaýjak ýaly, çandyrlaryň çalbaş tiresiniň ady hut şeýle düşündirişiň 
tarapyny tutýar. Ýöne 
çal
sözi bilen gelýän etnonimleriň beýlekilerinde 
bu sözüň a sesiniň gysga aýdylmagy olaryň köküniň başga sözdendigine 

---

233
güwä geçýär. Üstesine-de, Dörtgül (Garagalpagystan) türkmenlerinde bu 
etnonim çalabaş görnüşinde gysga aýdylýar.
Biz türki dillerde s sesiniň ş, ş sesiniň ç sesine geçiş kanunalaýyklygyny 
göz öňünde tutup, (bu barada