Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

ÇARYK, ÇARYKLY, ÇARH, JARUK, JARUKLUK
Gökleň we nohurlylaryň düzümindäki 
çaryk
, burkaz we
ýomutlardaky 
çarykly
, salyrlardaky 
çarh
diýen urug-tireleriň atlary 
Mahmyt Kaşgarly tarapyndan ýatlanýan jarukluk diýen oguz-türkmen 
taýpasynyň adynyň gysgalan görnüşidir.Mahmyt ony iň soňky (22-nji) 
orunda goýup, bu taýpanyň az sanlydygyny, tagmasynyň näbellidigini, 
özüniň hem Barçuk etraplarynda ýaşaýandygyny ýazýar.
Çaryklaryň 
çagrak
diýen türkmen taýpasy bilen baglanyşykly 
bolmagy hem mümkindir. Çagraklar XIII asyryň başynda Horezmşalaryň 
goşunynda gulluk edip, mongollaryň çozuşy döwründe owganystana we 
Pakistana gaçypdyrlar.
Çaryk
diýen etnonimi A. P. Poseluýewskiý tire wekilleriniň çaryk 
geýýändigi bilen baglanyşdyrsa, G. P. Wasilýewa ony saryk diýen 
taýpanyň adyndan hasaplaýar.
Bu adyň asyl köki barada ýene iki çaklamany orta atýarys. Mahmyt 
Kaşgary çar (çar/çarmak) sözüni “maşgala” (ýagny “urug”) diýip 
düşündirýär. Gadymy uýgur dilinde ýazylan budda rowaýatlarynda 
bolsa çar sözi “örülen saç” diýen manydadyr: uzun saçyn çar tugup 
– “uzyn saçyny örüp düwüp”. Gadymy türk erkekleriniň depesinde 
örülen saç goýmak däbini ýada salalyň. Şeýlelikde, çaryk etnoniminiň 
“garyndaşlar topary” ýa-da “depesi örülen saçlylar” manysynda –yk 
goşulmasy köplügi, jemi, topary aňladýar.
ÇATRAK
Ärsarylaryň uludepe bölüminiň çatrak urugynyň ady çat, çatmak, 

---

235
çatma, çaty, çatalba, çatan sözlerinde duş gelýän çat sözünden we 
gadymy türki –r hem-de –ak diýen köplük goşulmalaryndan ýasalyp, 
“birleşen, goşulyşan il” diýen manyda ýüze çykypdyr.
ÇEGES
Dänew raýonyndaky salyrlaryň bir urugy çegeslerdir. Abylgazy 
Balkan etrapynda ýaşaýan tüwerleriň arasynda Çekes (Çeges) atly 
begiň bolandygyny ýazýar. Şundan ugur alyp, bu etnik ady şu şahs 
bilen baglanyşdyrmak mümkin. Ýöne ol bege etnik adyň dakylmagy, 
çeges urugynyň bolsa aslynda çig, çigil diýen gadymy türki taýpalardan 
gaýdýan bolmagy, biziňçe, has ynandyryjydyr, çünki çig sözüniň 
yzyndaky –es köplük goşulmasy bolup, bu etnonim “çigler” diýen 
manyda ýüze çykypdyr.