Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

Alaça, alaçyk, alaşa
diýen atlaryň manysy we ýüze çykyş taryhy 
barada ynançly tutaryk bolmany üçin, biz bu hakda käbir çaklamalary 
hödürlemekçi. Birinji çaklama görä, bu atlar käbir türki dillerde duş 
gelýän 
alaş, alaç
sözünden emele gelipdir. Akademik W.W.Radlowyň 
bellemegine görä, 
alaş
sözi diňe bir gyrgyz urugynyň ady bolmak bilen 
çäklenmän, ol “Başga ýerden (tireden) gelen”, “soň goşulan”, “keseki” 
ýaly manylary aňladýan sözdür. Türkmen taýpa-tireleriniň düzümine 
çetden gelip goşulan ilata şu adyň berlen bolmagy hakykata ýakyndyr, 
çünki ähli tire-taýpalara keseki ilat mydama goşulyp durupdyr. Eger şeýle 
bolsa, onda alaşa, alaça etnonimleriniň yzyndaky a gadymy at ýasaýjy 

---

46
goşulmadyr. Muňa türkmen tire-taýpa atlary hökmünde ulanylýan 
baga
(asly bag, ýagny “urug, tire” sözünden), 
beçene
(beçen), 
çaka, çala
(çal), 
asa
ýa-da 
ýasa
(as ýa-da ýas) ýaly sözler hem mysal bolup biler. Şu 
çaklama esasynda alaçyk tiresiniň adyny alaç-jyk ýa-da alaş-jyk (ýagny 
“soň goşulan kiçi tire”, “az sanly keseki il”) diýip düşündirmek mümkin.
Ikinji çaklama görä, bu atlaryň alaça, alaçyk diýen türki sözler 
bilen baglanyşykly bolmagy mümkin. W.W. Radlow türkmenlerde 
daşyna dürli matalar bilen ýapylan öýlere alaça, gyrgyz, tatar (gazan 
we Krym tatarlarynyň) dillerinde bolsa çöp-çalamdan edilen kümelere 
alaçyk diýlendigini belleýär. Orta asyr türkmenleri gara öýlere-de alaçyk 
diýipdirler. Diýmek, bu adyň “alaçalarda (alaçyklarda, gara öýlerde) 
ýaşaýanlar” manyda ýüze çykan bolmagy mümkindir.
Ýene bir çaklama görä, bu atlar “gatym-garym ilat”, “köp tire 
wekillerinden düzülen” manysyndaky 
ala
sözünden emele gelipdir.
Bu çaklamalaryň haýsynyň hakykydygyna seretmezden, alaça, 
alaçyk, alaşa etnonimleriniň köküniň iňňän gadymy döwürlere 
uzaýandygyny, olaryň gyrgyz, gazak, türkmen we käbir beýleki türki 
halklarynyň bile oturan, ýaşan döwürlerinde dörändigini bellemelidiris, 
çünki bu atlar agzalan halklar üçin umumydyr. Hatda geçen asyryň 
görnükli orus etnografy N.A. Aristowyň berýän maglumatyna görä, ähli 
gazaklaryň ilbaşysyna hem alaşa diýilýär.