Bbk 3. (2) A 91 Atanyýazow S

TAGA, TAGAN, TAGANBAÝ, TAGARÇYK, TAGÝAGMYR
Bu sanalan atlaryň ählisini aslynda 
tag
sözünden emele gelen 
bolmagynyň mümkindigi üçin, biz olary bir makalada derňemekçi. Öňi 
bilen bu tireleriň degişli taýpalaryny görkezip, olaryň manylary barada 
aýdylýan pikirleri sanap geçeliň.
Ärsarylardaky 
taga
tiresi gyrgyzlarda-da duş gelýär. 
Taga – 
daýy
sözüniň gadymy görnüşi bolany üçin, bu ady “daýylar ili” 
diýip düşündirýärler. Alymlaryň biragyzdan tassyklamaklaryna görä, 
ärsarylaryň we saryklaryň düzümindäki tagan urugyna, ýomutlaryň öküz 
urugynyň taganbaý tiresine urugbaşynyň ady dakylypdyr. G.I.Karpow 
ony Altyn Orda hany, Batyýyň ogly Tagan bilen baglanyşdyrýar.
Garadaşlylaryň 
tagarçyk
tiresiniň adyny ýerli ýaşulular “sanaç, 

---

203
tulum”, “deriden edilen gap” manysynda ulanylýan 
tagarçyk
ýa-da 
takarçyk
diýen şiwe sözünden dörän at hasaplaýarlar.
Atalaryň 
tagýagmyr
tiresiniň ady hem “Ýagmyryň tagyny (ýagny 
tagmasyny) kabul eden il” diýlip düşündirilýär.
Biz bu düşündirişleriň ählisini inkär etmeýäris, çünki bularyň 
käbiriniň hut ýokardaky manylarda ýüze çykan bolmagy mümkindir.
Ýöne sanalan etnonimlere esas bolup biljek 
tag
sözüniň bardygyny 
hem ýatlap geçýäris. Bu söz gadymy türki dillerde “topar, süri” (belki, 
“taýpa, urug”) manylarynda ýörgünli bolupdyr. Mysal hökmünde Ýusup 
Balasagunynyň “Kutadgu bilig” (“bagt getirýän bilim”) diýen kitabynyň 
Kair nusgasyndan alnan şu sözlemi hödürleýäris: “Kedik tagy birle 
tiriglik kylaýyn”, ýagny “keýik (ýabany haýwanlar) sürüsi bile ýaşaýyn”. 
Häzirki türkmen dilindäki
dag, dag bolup ýatmak
sözlerinde hem 
“topbak”, “jem” diýen gadymy many duýlup dur. Eger şu pikirimiz 
hakykata dogry gelýän bolsa, onda bu atlar ilki “topar”, “urug” manysynda 
ýüze çykypdyr, muňa hut şu manydaky ençeme türkmen tire-taýpa atlary 
güwä geçýär. Etnonimiň yzyndaky –a at ýasaýjy (deňeşdiriň: baga, bada, 
çaka, asa),