Баҳром ирзаев туркистон жадидларининг

Сўнгги кўмакни кимлардан кутишимиз керак?
Туркистон халқининг билим олмоқ тўғрисидаги 
интилиши ва энг тўғриси дунёда яшаш учун қилган 
орзуси, сўнгги 5–6 йилдан тубли равишда бошлана-
дир. Бундан илгариги даврда бундай орзу ва интилиш 
йўқ деярлик, бўлсада жуда кучсиз бўлгани учун биз ул 
вақтларни чин билимга интилиш даври деб айта ол-
маймиз.
Чиндан шундай. Бугунда ўқитувчилар билим юрт-
лари, хотин қизлар билим юрти ва бошқа муҳим би-
лим юртлари, айниқса, Оврупо майдонида ўз борлиги-
ни кўрсатгувчи Туркистон йигит ўқувчилари, мундан 
5–6 йил бурун йўқ эди.
Ўзгариш баракасида эскидан бери бизнинг мия-
мизда ўрин олиб қолган чирик тушунчаларимиз, яна 
тўғрироғи яшамоқ йўлларини тескарисинча англа-
шимиз энди бутунлай иккинчи бир ҳолга, ўхшатиб 
бўлмас бошқа бир тусга кира бошлади. Бунинг нати-
жасида биз билимга кенгроқ бир қараш билан қараб 
ҳозирги ўлжаларга бир оз бўлсада эга бўлдик.
Бироқ, бизнинг келгусидаги план ва яшамоқ йўли-
даги чизган чизиқ шундай улуғдир ким бунинг учун 
бизнинг ҳозирги билим юртлари ва четдаги озгина 
ўқувчиларимиз бу чизиқ ва планларни бизнинг ўйла-
ганчалик қоплоя оларлиқ бир ҳолда эмасдирлар.
Энди ҳол шундай эса, биз бунга қарши нима қил-
моғимиз керак бўлур. Албатта, бунга қарши яна бир 
неча билим юртлари очмоғимиз ва Оврупога минглар-
ча ўқувчилар юбормоғимиз зарурдир.
Мана биз шу муқаддас хаёл билан хаёлланар экан-
миз бизга энг биринчидан шул тилакка етиш учун қан-
дай ишламак керак деган бир фикр эсга тушадир. А, 
бул фикрни тубли равишда майдонга чиқариб, ишга 
ошириш учун эса энг олдин ўқувчиларнинг таъмини 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

44
ва бу тўғрида бўлатурғон ва бўлиб ўтмиш моддий кў-
маклар тўғрисида бир оз сўзлаб ўтмакка тўғри кела-
дир.
Туркистондан четга бориб бориб ўқиш учун 1921 
йил бошларида Ўзбек билим ҳайъати томонидан бир 
лойиҳа тузулиб, бошида студент Саййид Али Хўжа 
бўлгани ҳолда бир неча ўқувчиларнинг рўйхати оли-
ниб ҳукуматга топширилган эди. Бир неча муддат 
бунинг кетидан юриб, натижада ҳукуматимизнинг 
моддий кўмак бера олмаслиги билингач, бу масала 
ўз-ўзидан тўхталди. Лекин, ўқувчиларнинг орасида 
кўтарилган четга кетиб ўқиш ҳаваси эса бунинг билан 
битмади. Ўқувчилардан қайси бир ўзига тўқроқлари 
(гарчи борлиқ нарсаларини сотиб бўлсада) яна четга 
кетмак орзусида бўлдилар.
Буларнинг ўзаро ташаббусини кўрган ўзбек билим 
ҳайъати четдан томошачи бўлиб тура олмади. Бўлса 
бўлмасада умид билан ишга киришди ва четга кетгучи 
студентларнинг ўзларидан бир комиссия тузиб ва бун-
га ўз аъзоси бўлган Саййид Алихўжани шул комис-
сияга бошлиқ этиб “Кўмак” отида бир уюшма тузди. 
Уюшма кеча-кундуз ишлаб турли ёқдан гадойлик қи-
либ бўлсада бир кишини четга жўната олди.
Ҳозир, четда ўқувчи талабаларнинг бир нечаси 
“Кўмак” уюшмасининг юборган талабаларидир. Энди 
биз “Кўмак” уюшмасининг юборган кишилари тўғри-
сида чуқурроқ ўйласак, бул бояқишларнинг ҳам мод-
дий ёқининг тўла эмаслиги кўринадир. Ҳатто, шул 
“Кўмак” уюшмасининг юборган бир кишиси Москав-
да пулсизликдан қайтиб келишга ва ё кўзлаган ерига 
боришга оқчаси йўқлигидан боши айланиб ярим йўлда 
қолмишдир.
Мана бу хилларни ўйлагач, яна “ўзинг учун ўл 
етим!”, “қўйнингдан тўкилса қўнжингга” деган мақол-
лар бўйинча бор кучимиз ила оқчамизни аямасдан би-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

45
лим юртларимизга ва четдаги ўқувчи-ларимизга кўмак 
этмагимиз керакдир. Бу тўғрида эса бошқалардан кў-
мак кутишимиз бўшдир.
Биз шул билим юртларимиз билан, четдаги ўқув-
чиларимизга кўмак берганда яна дунёда яшамоққа 
ҳақлик бўлурмиз.