Banklarda buxgalteriya hisobi

5. Tijorat banklarida mavjud muammoli kreditlar bilan ishlash tizimini takomillashtirish masalalari
Muammoli kreditlarni bartaraf etish bo'yicha normativ hujjatlar sanoqli

bo'lganligi sababli mavjud muammoli kreditlari bilan kurashish yo'lini bankning

o'zi belgilaydi.

Bankdan olgan kreditlarini o'z vaqtida to'lash majburiyatlarini

bajarmayotgan qarzdorlarni to'lovga qobiliyatsiz deb e'lon qilishi va bu haqda

matbuotda xabar berishi mumkin. Bank bunday qarzdorlarni bankrot deb topishni

so'rab, xo'jalik sudida da'vo qo'zg'atish huquqiga ega.⁸

Banklarda yuzaga kelgan muammoli kreditlarni berish belgilariga qarab

quyidagi guruhlarga bo'lib, tasniflash maqsadga muvofiqdir. Bular:

• Bankning o'z qarori bo'yicha berilgan kreditlar;

• Hukumat qarori bo'yicha berilgan kreditlar;

• Vazirliklar kafolati bo'yicha berilgan kreditlar;

• Boshqa turli qaror va kafolatlar bo'yicha berilgan kreditlar.

Agar bank barcha riskni o'ziga qabul qilgan holda o'zi kredit berishga qaror

qilib, bu kredit bo'yicha muammolar yuzaga kelgan bo'lsa, u holda bank mijozning

aksiyadorlik munosabatini ko'rib chiqishi lozim. Agar mijoz bankning aksiyadori

bo'lsa, kreditni qaytarish masalasini uning aksiyadorlik jamiyatidagi salmog'i

hisobidan amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir. Mabodo kredit hukumat yoki

vazirliklar kafolati bo'yicha berilgan bo'lsa, Sh. Z. Abdullayeva tomonidan u

kreditlarni undirishning quyidagi yechimi taklif qilingan.

Moliya Vazirligida hukumat kafolati bo'yicha berilgan, lekin muammoli

kreditlarga aylangan kreditlar bo'yicha ish olib boruvchi agentlik-emitentlarni

tashkil qilish lozim. Bu agentlikka obligatsiyal ar chiqarish huquqi berilib,

muammoli kreditlar bo'lgan banklar shu obligatsiyalarni sotib olish yo'li bilan

muammoli kreditlar salmog'ini qoplashi mumkin. Obligatsiyalar uzoq muddatga

ega bo'lgan hollarda banklar ular bo'yicha dividend olish imkoniga ega bo'lishlari

lozim. Muammoli kreditlar bozorini tashkil qilib unda muammoli kreditlarni va

ular bo'yicha banklar olgan obligatsiyalarni sotishni yo'lga qo'yish lozim.

Muammoli kreditlar yuzaga kelish sabablari bo'yicha bir-biridan farq

qilsada, ularning oldini olishda quyidagi yondashishlar qo'l kelishi mumkin.

Bunda: qarzni restrukturizatsiya dasturini ishlab chiqish;

• qo'shimcha hujjatlar va kafolatlar olish;

• qo'shimcha fondlarni to'xtatish yoki qo'shimcha inyeksiya qilish;

• garovni sotish;

• boshqa aktivlarni sotish;

• kafolat bo'yicha to'lovni talab qilish;

• boshqaruvni almashtirish;

• menejment ishlarini olib borish;

• huquqiy ishlarni ko'rib chiqish va boshqalar.

Bizga ma'lumki, tijorat banklarining ishonchliligi va barqarorligini

ta'minlash va mustahkamlash Markaziy bank tomonidan muvofiqlashtirib boriladi.

Shuning uchun banklar tizimining samarali va barqaror faoliyat ko'rsatishini

ta'minlash masalasi turli mamlakatlar Markaziy bankining asosiy vazifalaridan

hisoblanadi. Har bir mamlakatda bu sohada o'rnatiladigan nazorat Markaziy bank

tomonidan tijorat banklarida ularning aktivlari bo'yicha mumkin bo'lgan

yo'qotishlarni qoplash uchun zaxiralar tashkil qilish va uni doimo barqaror ushlash

masalasini qo'yadi.

Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar sifatining pastligi, ularni to'lash

bo'yicha muammolarning ko'pligi bank faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi va bank

tomonidan kredit siyosatini tuzish va uni olib borishda ma'lum kamchiliklarga yo'l

qo'yilganidan dalolat beradi. Ba'zi banklar tomonidan berilgan kreditlar sifatini

pastligini quyidagi sabablar tufayli, ya'ni birinchidan, kreditlar berishda mijozning

kreditga layoqatlilik ko'rsatkichlari, ularning moliyaviy ahvolining yaxshi tahlil

qilinmaganligi, ikkinchidan, kreditning ta'minlanganligi to'g'ri aniqlanib,

rasmiylashtirilmaganligi va uchinchidan, o'z vaqtida, to'g'ri kredit monitoringi

o'tkazilmaganligi tufayli yuzaga kelgan deb xulosa qilish mumkin.

Tijorat banklari faoliyati, ayniqsa kreditlash jarayoni risk bilan bog'liq. Shu

sababli banklar faoliyatining barqarorligini ta'minlashda kredit portfelini oqilona

boshqarish muhim o'rin tutadi. Fikrlarni yagona tizimga jamlagan holda muammoli

kreditlarga quyidagicha ta'rif berish mumkin: kredit risklarini amalda yaqqol

namoyon bo'lishining natijasi bo'lib, obyektiv va subyektiv sabablarga ko'ra, kredit

shartnomasi shartlarining buzilishi oqibatida, "substandart", "shubhali" hamda

"umidsiz" kreditlar kategoriyasiga o'tib qolgan kreditlar muammolidir.
XULOSA

Aksariyat hollarda "muammoli kredit"ning belgilari kreditlash jarayonining

dastlabki bosqichida, ya'ni kredit so'rab murojaat qilgan mijozning arizasini ko'rib

chiqish davrida yuzaga keladi. Chunki, uning kredit tarixi to'liq o'rganilmaydi,

moliyaviy hisobotining haqiqatda to'g'ri tuzilganligiga hech kim kafolat bermaydi,

faqat bankning o'zigina hisobotni tahlil qilish vaqtida va mijoz bilan suhbat

jarayonida o'rganishi mumkin.

Muammoli kreditlarni bartaraf etish va ularning olidini olish bo'yicha ilg'or

xorijiy tajribani o'tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun qo'llash katta samara beradi.

Jumladan, kredit riskini aniqlash, muammoli kreditlar bilan ishlar metodlari

puxta ishlab chiqilmaganligi hamda tajribali mutaxassislarning yetarli emasligi

muammoli kreditlarning paydo bo'lishining oldini olish va riskni boshqarishda

qiyinchiliklar tug'dirmoqda.

O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimovning "2011-2015-yillarda O'zbekiston iqtisodiyotida islohotlar ko'lamini chuqurlashtirish va

kengaytirish, mamlakatda ishchanlik muhitini shakllantirish bo'yicha mezonlar va

baholash tizimini belgilash va amalga oshirish bo'yicha chora-tadbirlar dasturi

to'g'risida"gi 2011-yil 7-yanvardagi PQ-1464-sonli Qarorining 2-ilovasiga muvofiq

tasdiqlangan "Iqtisodiyotni erkinlashtirish va modernizastiyalash ko'lamini,

mamlakatda ishbilarmonlik muhitining shakllanish darajasini baholashning har

choraklik indikatorlar tizimi" doirasida Moliya-bank sektori rivojlanishining

indikatorlari belgilangan edi. Ana shuning ichida muammoli kreditning kredit

qo'yilmalaridagi ulushini aniqlash indikatori sifatida quyidagilar belgilangan:

1 - yuqori daraja (10%dan yuqori)

2 - o'rtacha daraja ( 6% dan 10%gacha)

3 - mo'tadil darajasi ( 4% dan 6%gacha)

4 - past daraja ( 4% dan past).

Muammoli kreditlarni oldini olishda kredit qo'yilmalari bo'yicha moliyaviy

indikatorlarni doimiy nazorat qilib borilmaslik va vaqtida chora tabdirlari ishlab

chiqilmasligi yoki bu ishlarning zaif tashkil qilinganligidan dalolat berilgani. Bu

ko'rsatkichlarni to'g'ri va aniq hisoblash muammoli kreditlarni indikatori

shaffofligini belgilaydi.

Bozor munosobatlari sharoitida tijorat banklari kredit portfeli riskliligini

kamaytirish choralarini ishlab chiqish muhim vazifa hisoblanadi. Buning uchun

kredit portfeli diversifikatsiyasiga alohida yondashuv lozim. Tijorat banklari

universal xarakterga ega bo'lganligi uchun berilayotgan kreditlarning barchasida

bir xil muammo yuzaga keladi. Imkon qadar bir tarmoqni maksimal miqdorda

kreditlashdan holi bo'lishga harakat qilmoq lozim. Shu o'rinda banklarning kredit

resurslari taqsimlanishini ratsional amalga oshirish maqsadga muvofiq.

Kredit siyosati bank kredit resurslarining xatar darajasini, kreditlarning

ta'minlanganlik darajasini, kreditlarning hududlar va tarmoqlar bo'yicha

jamlanganligini, kreditlashning manbalari bo'yicha, mulk shakli bo'yicha

sistematik tahlil qilishni nazarda tutib borishi lozim.

Skoring tizimi joriy qilinishiga qaramasdan, banklarda qarzdorning kreditni

qaytarishda layoqatliligining yetarli emasligi ko'zga tashlanmoqda. Bank xodimi

tomonidan skoringdan foydalanishda yo'l qo'yilayotgan kamchiliklarni

(daromadini yashirish, kommunal to'lovlarni yashirish, uning oilaviy sharoitini

to'g'ri ko'rsatmaslik va boshqalar) maksimal darajada kamaytirish.