Banklarda buxgalteriya hisobi

3. Tijorat banklarida kredit portfeli tarkibidagi muammoli kreditlarni aniqlash, oldini olish va ularning miqdorini kamaytirish chora-tadbirlari
Kreditlashning asosiy manbasi banklarning o'z mablag'lari hisobiga emas,

balki ma'lum foiz to'lovlari bilan qaytarilishi kerak bo'lgan xo'jalik yurituvchi

subyektlarning, aholining, davlatning vaqtincha bo'sh pul mablag'larini jalb qilish

orqali shakllanadi. Bu mablag'larni omonatchilarga to'liq hajmda va belgilangan

muddatlarda qaytarib berish uchun, avvalambor, tijorat banklari berilgan

kreditlarni o'z vaqtida qaytishini ta'minlashi zarur. Aynan mana shu muammo

bugungi kunda respublikamiz bank tizimi oldida yechilishi kerak bo'lgan eng

dolzarb masalalardan biridir.

Kredit muammoli deb tan olingan taqdirda, bank tomonidan uning qaytishini

ta'minlash uchun kerakli chora-tadbirlar ko'rilishi lozim. Amaliyotda qaytmayotgan

kreditlar muammosini yechishning to'rtta asosiy usuli qo'llaniladi.

• Garovni sotish

• Aktivlarni sotish

• Qarzni restrukturizatsiya qilish

• Kreditni kengaytirish

U yoki bu usulni tanlashga biri qator omillar tasir ko'rsatadi.

Bu jarayonda qarzdorning quyidagi xususiyatlarini hisobga olish maqsadga

muvofiqdir:

• faoliyatning tashkiliy shakli;

• kredit shartnomasining amal qilish muddati;

• qarzdor qarzlarining aktivlarga nisbati;

• qarzdor kapitalining aktivlarga nisbati;

• aktivlarni joriy majburiyatlarga nisbati;

• sof daromadni sotish hajmiga nisbati;

• qaytarilmagan qarzlarning ulushi;

• qarzdorning joriy foiz to'lovlarini to'lay olish qobiliyati;

• kredit shartnomasini amal qilish davrida garov qiymatining o'zgarishi;

• kreditlarni qaytmaslik muammosini yechishning har bir usulini

amalga oshirish xarajatlarining qiymati.

Muammoli kreditlar bilan ishlash faoliyatini tizimli ravishda olib borish

maqsadida muammoli kreditlarni tasniflashni quyidagi asosiy yo'nalishlari asosida

olib borish maqsadga muvofiq bo'ladi: muddati bo'yicha, sifati bo'yicha, ta'minoti

bo'yicha, resurs manbai bo'yicha, kreditni berish to'g'risidagi qarorni qabul qiluvchi

subyekti bo'yicha.

Muammoli kreditlarni yuqoridagi yo'nalishlari bo'yicha tasniflash ularni

bartaraf etish uchun bajarilishi kerak bo'lgan ishlarni to'g'ri va samarali

rejalashtirishga yordam beradi. Shu bilan bir qatorda, kreditni qutqarish bo'yicha

chora-tadbirlar o'zining ijobiy natijasini bermasa, kredit bo'yicha undiruvni nimaga

qaratish lozimligini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Shunday qilib,

aksariyat bank inqirozlari rivojlanishining asosida banklarning kredit portfelida

shubhali hamda umidsiz qarzdorlikning o'sishi yotadi. Kredit portfelida muammoli

kreditlarning mavjudligini aniqlagan har bir tijorat banki bunday kreditlar kelib

chiqishining har bir holatini sinchiklab tahlil qilishi, shuningdek, kreditorning ham,

qarzdorning ham manfaatlarini birdek hisobga olgan holda ularni bartaraf etish

choralarini amalga oshirishi lozim. Amal qilmayotgan kreditlarni bartaraf etish

bo'yicha u yoki bu usulni qo'llash haqida qarorni qabul qilishdan oldin,

avvalambor, bunday aktivlarning paydo bo'lish sabablari bilan bog'liq masalalarni

ko'rib chiqish, shuningdek, bankda muammoli kreditlar mavjudligini ko'rsatuvchi

asosiy belgilarni o'rganish zarurdir.

"O'zbekiston Respublikasining Markaziy banki to'g'risida"gi qonunning 52 -moddasiga muvofiq, Markaziy bank tomonidan turli risklarni chegaralash

maqsadida banklar uchun majburiy bo'lgan me'yorlar belgilanadi.

Tijorat banklari tomonidan muammoli kreditlar bilan ishlashda balans

hisobotini har bir tuzish sanasiga (har oyda) bank tomonidan kreditlarning

qadrsizlanishiga doir biron-bir obyektiv dalillar mavjudligi "Aktivlar sifatini

tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo'yicha ehtimoliy yo'qotishlarni qoplash

uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish tartibi to’g’risida"gi

Nizomga va "Foizlarni o'stirmaslik to'g'risida"gi Nizomga (ro'yxat raqami 1304,

24-yanvar 2004-yil) hamda moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga

muvofiq baholanadi.

Tijorat banklarda kredit oluvchilarni o'rganishda kredit ajratilishini so'rab

taqdim etilgan ariza bank muassasasida bir necha bosqichda ko'rib chiqiladi. Bu

bosqichlar quyidagi ketma-ketlikda bo'lishi mumkin:

1-bosqich - kredit arizasini ko'rib chiqish va qarz oluvchi bilan suhbat.

2-bosqich - kreditni qaytarish qobiliyatini o'rganish va tavakkalchilikni

ssuda jihatidan baholash.

3-bosqich - kredit shartnomasini tayyorlash va izohlash.

4-bosqich - shartnoma shartlarining bajarilishi va kredit qaytarilishi ustidan

nazorat.

Dastlabki uchta bosqichda kredit shartnomasini tayyorlash va kredit berilishi

yuzasidan tashkiliy ishlar amalga oshiriladi. Qarz oluvchi korxona rahbari va bank

boshqaruvchilari o'rtasida kredit shartnomasi imzolanadi.

To'rtinchi bosqich esa kredit shartnomasi shartlari bajarilishi, kreditlarning

maqsadli ishlatilishi va o'z vaqtida qaytarilishi ustidan nazorat olib boriladi.

Bunday nazoratning asosiy maqsadi - davomiy tarzda navbatdagi qarz

bo'yicha foizlar to'lanishini ta'minlash.

Kreditlarning qaytarilishi bilan bog'liq qiyinchiliklar tasodifan va birdaniga

kelib chiqmaydi. Tajribali bank xodimi bunday qiyinchiliklarni ularning

boshlanishidayoq aniqlab olishi mumkin va u muammoni hal qilishni hamda

bankning foydasi uchun choralar ko'rishi mumkin.

Bu choralarni vaziyat izdan chiqquncha amalga oshirish kerak. Shuni ham

inobatga olish kerakki, bankning zararlari qarzning qaytarilmasligi va foizlar

to'lanmasligi bilangina cheklanib qolmaydi. Bankka keltirilgan zarar ancha ko'p va

u boshqa sharoitlar bilan ham bog'liq bo'lishi mumkin. Bankning obro'si tu shib

ketadi, chunki muddati o'tib ketgan kreditlar bankning mavjud imidjini saqlash

uchun kredit bo'limidan alohida e'tibor va ko'p vaqt talab qiladi.

Operatsiyalarning foydaliligi pasayishi sharoitida malakali kadrlarni ishdan

ketishi xavfi kuchayadi.

Bu yo'qotishlarning hammasi bankka qimmatga tushishi va qaytarilmagan

qarzdan keladigan zarardan ko'p miqdorni tashkil etishi mumkin.

Kredit faoliyati davrida qarz oluvchi bankka buxgalteriya balansini,

moliyaviy natijalar haqidagi hisobotni, naqd pul oqimi haqidagi hisobotni va

boshqa hisobotlarni topshirib turishi kerak. Ularni tahlil qilib borish va o'tgan davr

hisobotlari bilan solishtirib borish kreditning o'z vaqtida qaytish-qaytmasligini

ko'rsatib berish mumkin.

Buxgalteriya hisobotlarida moliyaviy kamchiliklar aniqlangandan so'ng,

bank xodimi albatta korxonaga tashrif buyurishni (mijoz ofisiga) tashkil etish

kerak. Kreditdan unumli foydalanish joylarda, korxona va tashkilotlarda, qoida

bo'yicha, har chorakda tekshirilishi kerak.

Muammoli kreditning qaytarilishini aniqlashda birinchi qadam holis bo'lgan vaziyatni tekshiruvdan o'tkazgandan keyin qarz oluvchining holatini aniqlab olish (u vaziyatni to'g'rilamoqchi, unga ishonish mumkinmi, boshqaruv foydalilikni tiklay oladimi) kerak.

Bundan tashqari, bankning holatini ham hisobga olish, uning umidsiz

qarzlari miqdorini bilish kerak. Agar ko'p bo'lsa, qimmat turadigan sudga o shirish

operatsiyasini boshlash kerak emas, qarzning bir qismidan kechib ishni tinch

kelishuv bilan hal etishni taklif qilish kerak.

Agar mijoz bunga rozi bo'lsa, vaziyatni quyidagicha choralar bilan tuzatish

mumkin:

• aktivlarni sotish;

• qo'shimcha chiqimlarni kamaytirish;

• marketing usulini o'zgartirish;

• boshqaruv organini o'zgartirish va yuqori lavozimlarga boshqa

shaxslarni tayinlash.

Boshqa qaror bankka kreditning ta'minoti sifatida garovga qo'yilgan mulkni

sotishdan iborat. Buning uchun avvalo hujjatlarni tekshirish (garov shartnomasini)

va bank haqiqatdan ham garovni to'g'ridan-to'g'ri sotish huquqiga egami, yo'qmi

aniqlash kerak. Keyin garovni sotish imkoniyatlari qandayligini aniqlash kerak.

Odatda bu qimmat turadigan va ko'p vaqt oladigan ish. Shuning uchun, garovni

sotishda qarz oluvchi bilan hamkorlikni ta'minlash muhim. Aytish kerakki, kredit

olgan mijozning foydasiz ishidan tashqari kredit qaytarilishidagi qiyinchiliklar,

bank xodimlari kredit arizasini ko'rib chiqayotgandagi, kredit shartnomasi

shartlarini ishlab chiqishdagi va keyingi nazoratdagi xatoliklardan kelib chiqishi

mumkin. Quyidagi xatoliklar tez-tez uchrab turadi:

• Qarz oluvchiga keragicha qat'iy munosabatda bo'lmaslik (masalan,

kredit arizasini do'stlik yoki qarindoshlik munosabatlariga bog'liq holda qo 'llab-quvvatlash);

• Yaxshi o'tkazilmagan moliyaviy tahlil;

• Kredit bo'limi xodimining korxona ehtiyojlari, soha mutaxassisi bilan

yetarlicha tanishmasligi natijasida kreditni yomon strukturalash (tuzish);

• Kreditning yetarlicha ta'minlanmasligi (masalan, garovni o'z

bahosidan ortiqcha baholash va xokazo);

• Kreditni hujjatlarda rasmiylashtirishdagi xatolar (masalan, kredit

shartnomasida bank foydasini ta'minlovchi muhim shartlarning belgilanmasligi);

• Kreditni qaytarish vaqtida qarz oluvchi ustidan yomon nazorat olib

borish (mijozni joylarda tekshirmaslik va xokazo).

Shuning uchun bank muassasalarida kredit berish jaroyonini mavjud

qoidalarida ko'rsatilganidek to'g'ri tashkil etilishi juda muhim.

Kreditning o'z vaqtida qaytarilmasligi har ikki tomonga ham o'zining salbiy

ta'sirini o'tkazadi. Shunday ekan, bank kreditlaridan samarali foydalanish

imkoniyati kredit berish jaroyonini to'g'ri tashkil qilinishiga ham bog'liq. Chunki,

yuqorida aytib o'tganimizdek, bankdan olingan kredit, kredit olishdan oldin

tuzilgan biznes rejaga asosan ishlatilishi (maqsadli ishlatilishi) kerak. Buning

ustidan bank doimiy ravishda nazorat olib boradi. Hozirgi kunda qarz oluvchilar

tomonidan biznes rejani ahamiyatsiz, faqatgina kredit olish uchungina zarur

bo'lgan hujjat deb hisoblanishi hollari amaliyotda uchrab turadi. Bunday holda

bank kreditidan samarali foydalanish imkoniyati cheklanib qolishi yoki biznes

rejada ko'rsatilmay qolgan, haqiqatda mavjud bo'lgan imkoniyatlardan foydalanish

mumkin bo'lmay qolishi mumkin.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha ma'lumotlar ham kredit berish uchun

o'zini oqlamaydi. Buni biz amaliyotda bank buxgalteriya hisobida ko'rishimiz

mumkin. Buning uchun har bir bank ichki nazorati ssudaning tasodofiy

yo'qotishlari uchun rezervlar klassifikatsiyasini qabul qiladi.

Bank kredit inspektori muammoli kreditlarini boshqarib borishi lozim.

Muammoli kreditlarni boshqarish tizimi hozirgi kunda barcha tijorat banklarining

asosiy muammolaridan biri. Bu muammolar ichki va tashqi omillar natijasida

o'rganiladi. Birinchi navbatda qarz nima uchun qaytmadi sababini o'rganib,

qarzdorning moliyaviy holati to'g'risida boshqarma bilan kelishgan holda ish

ko'riladi. Muammoli kreditni kelib chiqishining asosiy sababi bu bank tomonidan

nazoratning sust olib borilganligi, qarzdor bilan boshqaruvning aloqasi

yomonligiga ham bog'liq bo'ladi.

Bank ichki nazorat bo'limi tomonida muammoli kreditlarni boshqarishni

muntazam tekshirish talab qilinadi. Bank tomonidan chiqarilgan kreditlar bank

buxgalteriyasida aks ettirilgandan boshlab tekshirib boriladi. Bu tekshiruv har bir

kredit paketi, portfeli yuzasidan olib boriladi. Tekshirishni nozorat qilish bank

boshqaruvi komissiyasi olib boradi. Bu tizim tijorat banklarida kreditlash

boshqarmasi deb yuritiladi. Agarda kredit qaytmasligida kredit inspektori

tomonidan kamchiliklar namoyon bo'lsa unga nisbatan tegishli chora ko'riladi.

Har bir bankda muammoli kreditlar bo'yicha ichki nazorat bo'limi tashkil

qilinishi kerak. Ichki nazorat tizimi muammoli kreditlar bilan ishlashda asosiy rol

o'ynaydi. Ichki nazorat xodimlariga kredit inspektorlari, kredit bo'lim boshlig'i,

ichki auditor, bosh buxgalter hamda bank boshqaruvchilari kiradi. Har bir bank

xodimlari ajratgan kreditlar yuzasidan javobgar hisoblanadi. Agar boshqarma

xodimi kreditlash jarayonida kredit funksiyalariga to'liq rioya qilmasa, kredit

hujjatlarini rasmiylashtirishni noto'g'ri amalga oshirsa, shunda ham muammoli

kreditlar yuzaga keladi. Kreditlashni amalga oshirayotgan kredit inspektori birinchi

navbatda holis, o'z kasbining mutaxassisi bo'lishi lozim.

Ikkinchidan, har bir berilgan kreditni buxgalteriya amaliyotlarini o'z vaqtida

amalga oshirib borishlari lozim. Har bir muammoli kreditlar bilan ishlash

boshqarmasi o'ziga tegishli bo'lgan viloyat filiallari bilan birgalikda ajratilgani

kreditlar yuzasidan ma'lumotlar almashadi. Bu ma'lumotlar asosida muddati o'tgan

qarzdorliklar haqida axborotga ega bo'lishadi. Olingan va yig'ilgan barcha

ma'lumotlar bank boshqaruviga chiqariladi. Hamda nima sababdan muammo

yuzaga kelganligi o'rganiladi.

Agarda berilgan ma'lumotlar to'liq o'zini oqlasa, muammoli kreditlar

to'g'risida Kredit qo'mitasiga shug'ullanish uchun taqdim etiladi. Har bir muddati

o'tgan kredit bo'yicha to'liq axborot taqdim etiladi.

Bank tomonidan ajratilgan kreditlarning muammosini yuzaga kelish

mexanizmi bir necha bosqichda davom etadi. Muammoli kreditlarini so'ndirilishida

bank filiali va boshqarmasidan tashqari, davlat ham asosiy o'rin egallaydi. Davlat

agentligi tomonidan tijorat banklari kapitali saqlanishi uchun muddati o'tgan

to'lovlarni komission to'lovlarisiz bankka qaytarib beradi. Bankka qaytarilgan

qiymat bank filiali likvidligini ta'minlashga xizmat ko'rsatadi.

Agarda muammoli kredit bankka qaytmasa, bankda kreditni

rasmiylashtirgan xodimlariga nisbatan tegishli jinoiy javobgarlik choralari

ko'riladi, hamda jiddiy shartlar qo'yiladi.

Muammoli kreditlar tizimini yaxshilashda nafaqat mijozdan, balki kredit

xodimlariga ham qo'yiladigan talablar mavjud. Bu talablar bankning kredit

siyosatida to'liq va aks ettirilishi kerak.

Xalqaro valyuta fondining muammoli kreditlash tizimini takomillashtirish

dasturida muammoli kreditlar bilan ishlashda bankning ichki nazorat bo'limi

quyidagilarni amalga oshiradi.

Kreditorni kreditga layoqatliligini tahlili:

A) Ichki omillar, qarzdor haqida to'liq ma'lumot

1) Boshqarish sifati

• Motivatsiya

• Rostgo'ylik

• To'liqlilik

2) Operatsion faoliyat sifati

• Moliyaviy

• Mahsulot sifati

3) Marketing tashkiloti

4) Bozorning boshqa a'zolari bilan raqobatdoshligi

5) O'rganadigan korxonaning biznes rejasi hamda joriy davr aktivlari

likvidligi

6) Qisqa muddatli majburiyatlar hamda naqd pul va unga tenglashtirilgan

vositalar

7) Biznes faoliyatini saqlagan holatida kapitalni oshirish

B) Tashqi omillar, qarzdor haqida to'liq ma'lumot

1) Xo'jalik yurituvchi faoliyatini to'liq shartlari, kreditning aniq miqdori

2 ) Kreditorning iqtisodiy holatini tahlili

1) Qarzdorning imkoniyat va qulayliklari biznes sharoiti bo'yicha, kapital

oshirish bo'yicha grant loyihalar

Kreditlar qaytarilishi bo'yicha ta'minot to'lovlar narxini tushishi quyidagilar:

Bank xodimlarining vaqtincha to'lovi ganarar miqdori to'lovlar miqdori

garov sifati pasayishi muammosini hal qilish ishning sud jarayonida bo'lishi.

Muammoli kreditlar bilan ishlashda ularni hisobini olib borish muntazam

amalga oshirilishi kerak. Kreditlarni muddati o'tgan deb tan olishda muddati o'tgan

kreditlarning tegishli hisobvaraqlarida (12505, 12605, 12705, 13205, va boshqalar)

kreditni muddati davrida kreditni qaytarish grafigidagi belgilangan kreditn ing

nafaqat asosiy qismini so'ndirishdagi kechikishlarni, balki kreditga hisoblangan

foizlarni so'ndirishdagi kechikishlarni o'z vaqtida aks ettirilish lozim.