Banklarda buxgalteriya hisobi

1. Kredit portfelining nazariy-ilmiy asoslari va uning ahamiyati

Tijorat bankining moliyaviy barqarorligi ko'p jihatdan uning kredit

operatsiyalarining samaradorligiga bog'liq. Shu boisdan kredit operatsiyalarini

to'g'ri tashkil etish asosida bankda foizli daromadlarning barqaro r darajasiga

erishish va muammoli ssudalarni ko'payishiga yo'l qo'ymaslik muhim vazifalardan

sanaladi.

Banklar faoliyatida kredit operatsiyalari asosiy o'rinni egallagani uchun

ularning kredit portfelini to'g'ri tashkil qilish banklarning samarali va barqa ror

faoliyat ko'rsatishi uchun imkoniyat yaratib beruvchi asosiy omillardan biri

hisoblanadi. Kredit operatsiyalarini olib borishda yo'l qo'yilgan kamchiliklar

banklar daromadining kamayishiga, ba'zi hollarda ularning sinib ketishiga olib

kelishi mumkin. Shu sababli banklarning kredit portfeli va uning sifatini nazorat

qilib borish tijorat banklari samarali faoliyatining garovidir.

Bank tomonidan bajarilgan barcha kredit operatsiyalar ularning kredit

portfelida o'z aksini topishi, har bir bank kredit portfelining sifatli bo'lishiga

erishishi zarur. Bu esa kreditlarning o'z vaqtida qaytib kelishida asos bo'lishi

mumkin.

Ba'zi mualliflarning tadqiqotlarida bu tushunchani va uning mohiyatiga

berilgan ta'riflarni uchratish mumkin. Masalan amerikalik iqtisodchilar Kris J.

Barlton, Diana Mak Noton kredit portfeli - bu kreditlarni turkumlashni o'z ichiga

oladi deb ta'riflashadi.

N. Sokolinskaya "kredit portfelini qisqa va uzoq muddatli kreditlar

yig'indisidan iborat"⁴ deb ta'riflaydi. Bu ta'rifda asosiy e'tibor kreditning muddatiga

qaratilgan bu holat kredit portfelining mohiyatini to'liq ochib berolmaydi. Chunki

bank tomonidan berilgan kreditlarning muddatining belgilab qo'yilishi va unga

rioya qilinishi faqat kredit portfelining sifatini aniqlashda muhim omil bo'lishi

mumkin.

Abalkin L. I, Panova G. S, Lavrushin O. I. va boshqa bir guruh

iqtisodchilarning fikricha tijorat banklarining kredit portfeli - bu kreditlarning sifat va tarkibi bo'yicha turkumlanishidir. Bu ta'rifda, bizning fikrimizcha kredit

portfelining mohiyatini ochib berishga ijobiy yondashilgan. Ijobiyligi shundaki,

ular kreditlarning sifat tarkibiga qarab ma'lum omillarni hisobga olgan holda

turkumlash zarurligini ta'kidlaydilar.

Demak kredit portfeli - bu turli xil risklarga asoslangan muayyan

mezonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talablarining

yig'indisidir.

Tijorat banklari kredit portfelini shakllantirish va sifatini oshirishning

alohida nazariy va amaliy masalalari xorijlik bir qator taniqli iqtisodchilar,

jumladan, V. Usoskin o'zining "Zamonaviy tijorat banki" nomli monografiyasida

tijorat banki kredit portfelining sifat darajasini oshirish uchun mijozlarning kredit

to'loviga layoqatliligini baholash tizimini takomillashtirish zarur deb hisoblaydi.

O. Lavrushin, G. Panovalar tijorat banklari kredit portfelining sifatini

oshirishda asosiy e'tibor kreditlarning daromadlilik darajasini barqarorligini

ta'minlashga, mijozlarning kredit to'loviga layoqatliligini baholash tartibini

takomillashtirishga qaratadilar.

Keyingi yillarda O'zbekistonda ham tijorat banklari kredit portfelining

sifatini oshirishning alohida jihatlari A. Boymuratov, Sh. Abdullayeva, S.

Berjanov, O. Iminov, S. Norqobilov, D. Saidovlar tomonidan o'rganilgan.

Sh. Abdullayeva tijorat banklari faoliyatidagi kredit riskini boshqarishni

takomillashtirish yo'li bilan kredit portfelining sifatini oshirish mumkin deb

hisoblaydi⁵

Tijorat banklarining kreditlash amaliyotini tashkil qilish, uning

samaradorligini ta'minlash xususidagi masalalar to'g'risida to'xtalib, D. Mak Noton rivojlanayotgan mamlakatlarda kreditlash amaliyotini tashkil qilishning zaruriy shartlaridan biri kreditlarni garov ta'minoti asosida berishni odatiy hol sifatida

qabul qilishdir, degan xulosaga keldi.⁶

Uning fikriga ko'ra, garov sifatida

olinadigan mulkning sotilish bahosi kredit va uning foizini qaytarishga yetishi

lozim. Bu esa, mulkni doimiy ravishda qayta baholab turishni taqozo qiladi.

Bizning fikrimizcha, olimning mulkni davriy baholash to'g'risidagi fikri

Respublikamiz amaliyoti uchun ham juda muhim hisoblanadi. Chunki mulklarning

joriy bahosini tez-tez o'zgarish holati mamlakatimizning xo'jalik amaliyoti uchun

xos bo'lgan holat hisoblanadi.

O'zbekiston Respublikasining tijorat banklarida kredit portfelini shakllanish

jarayonini va unga bozor munosabatlariga o'tish jarayonlarining ta'sirini ilmiy

asosda o'rganish mamlakatimiz bank tizimi uchun muhim amaliy ahamiyat kasb

etadi. Buning boisi shundaki, birinchidan mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish

uchun zarur bo'lgan investitsion xarajatlarni moliyalashtirishda bank kreditlari

muhim manba vazifasini bajaradi, ikkinchidan aholining va korxonalarning

vaqtinchalik bo'sh pul mablag'larini banklarga jalb etib ularni iqtisodiyotning real

sektorini kreditlashtirishga yo'naltirish inflyatsion jarayonlarni jilovlashning

zaruriy sharti hisoblanadi.

Tijorat banklari tomonidan berilgan barcha kreditlar uning kredit portfelida

o'z ifodasini topadi.

Tijorat banklari o'z mijozlariga turli ko'rinishdagi kreditlar berishi mumkin.

Avvalambor, qarz oluvchilarning asosiy guruhlari bo'yicha:

• xo'jalikka;

• aholiga;

• hukumatning davlat organlariga berilgan kreditlarga bo'linadi.

Yo'nalishi bo'yicha kreditlar quyidagicha:

• iste'mol;

• sanoat;

• savdo;

• qishloq xo'jaligi;

• investitsion;

• budjet.

Kreditlar foydalanish muddati bo'yicha:

• qisqa muddatli;

• uzoq muddatli kreditlarga bo'linadi.

Miqdori bo'yicha kreditlar:

• yirik;

• o'rta;

• mayda kreditlarga bo'linadi.

Ta'minlanganlik bo'yicha:

• ta'minlanmagan (ishonch) kreditlar;

• ta'minlangan kreditlarga bo'linadi.

O'z navbatida ta'minlangan kreditlar ta'minlanish xarakteriga ko'ra:

• garovli;

• kafolatlangan;

• sug'urtalangan kreditlarga bo'linadi.

Bank kreditlari maqsad bo'yicha:

• ipoteka ssudalari;

• moliyaviy tashkilotlarga berilgan ssudalar;

• qishloq xo'jaligiga berilgan ssudalar;

• savdo va sanoat korxonalariga berilgan ssudalar;

• jismoniy shaxslarga berilgan ssudalar;

• boshqa ssudalar;

• lizing moliyalashtirishlarga bo’linadi.

Bunda bank o'zining qaysi tarmoqqa ko'proq e'tibor berishiga qarab, u yoki

bu kredit ulushi kredit portfelida ko'proq bo'ladi. Bu uning kredit siyosatidan kelib

chiqadi.

Bank aktiv operatsiyalari ichida kredit asosiy o'rinni egallaydi va bank

daromadining katta qismi ham ayni shu kredit operatsiyalari orqali keladi. Shu sababli bank kredit portfelining qanday shakllanishi bank faoliyatiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Bank yaxshi kredit portfelini shakllantirish niyatida ekan, kreditlash jarayonini to'g'ri tashkil qilishi zarur bo'ladi.

Bank o'lchami ham uning kredit portfeliga ta'sir etuvchi omillardan biri

hisoblanadi, ayniqsa bir qarz oluvchiga beriladigan kreditning maksimal miqdorini

belgilovchi kapitali hajmi muhimdir. Katta banklar odatda ulgurji kreditorlar

hisoblanadilar, ular o'zlarining kreditlarining asosiy miqdorini korporatsiyalar va

boshqa firmalarga beradilar. Kichikroq banklar esa fuqarolarga kichik ssudalar, uy

garovi ostida xususiy shaxslarga kreditlar, ferma va rancho egalariga kichik

kreditlar shaklidagi yakka holdagi kreditlarni berishga yo'naltirilganlar.

Bundan tashqari kredit portfeli tarkibiga kreditlashning turli ko'rinishlari

sohasida menejerlarning tajriba va malakasi, hamda o'z kredit inspektorlariga

ma'lum ko'rinishdagi kreditlarni bermasligi ko'rsatilgan bank kredit siyosati ham

ta'sir ko'rsatadi.

Kredit portfelining tarkibi ma'lum darajada bankning kutilayotgan

daromadiga ham bog'liq, chunki bank odatda kutilayotgan daromadi maksimal

bo'lgan ssudalarni berishni ma'qul ko'radi.

Tijorat banklari sifatli kredit portfelini shakllantirish uchun avvalambor

kreditlash jarayonini to'g'ri va sifatli olib borishlari zarur.

Xo'jalik subyekti kredit olish uchun tahliliy va xomcho’t ma'lumotlaridan

kelib chiqqan holda, kredit buyurtmasi va iltimosnomasini tuzadi.

Iltimosnomada kredit olish zarurligi, uning samaradorligi, qaytarilishi,

to'lovi va ta'minlanishi, shuningdek, o'z kapitali tarkibi va uning kreditlanayotgan

tadbirdagi ishtiroki batafsil bayon qilinadi.

Iltimosnomaga quyidagilar ilova qilinadi:

• kredit buyurtmasi;

• pul oqimi tahlili ko'rsatilgan biznes reja;

• oxirgi hisobot davri uchun buxgalterlik balansi, debitorlik va

kreditorlik qarzlari va to'lov muddati 90 kundan oshgan qarzlarni qiyoslash

dalolatnomalar talqini bilan birga;

• foyda va zararlar to'g'risidagi hisobot;

• aylanma mablag'larini aylanishi hisob-kitobi.

Kredit xodimi yuqorida qayd etilgan hujjatlarni olgach, uch kunlik muddatda

quyidagilarni aniqlaydi:

• subyektlarning kredit va to'lov qobiliyati, uning reyting bahosini,

shuningdek kredit maqsadlarining ustav faoliyatiga muvofiqligi, kredit turini

aniqlaydi, bunda u majburiy tartibda likvidlilik, qoplash, muxtoriyat, qarz

mablag'larini jalb qilish, foyda va aylanma mablag'lari aylanishi koeffitsientlaridan

foydalanadi.

Kredit paketini tahlil qilishda nafaqat kredit biti mlarining turli sohalariga,

balki rahbarning shaxsiy sifatlariga ham baho beriladi.

Taqdim etilgan hujjatlarni batafsil o'rganib chiqqach, bank xodimi kredit

bitimini tuzish uchun xulosani rasmiylashtiradi. Bunda quyidagilar ko'rsatiladi:

• kreditning maqsadi, muddati va miqdori;

• kredit qaytarilishining ta'minlanishi;

• foiz miqdori va boshqalar.

Umuman olganda mijozning kreditga layoqatliligini baholashning asosiy

ko'rsatkichlarini ko'rsatib o'tish maqsadga muvofiq Bular edi:

• likvidlik koeffitsienti.

• qoplash koeffitsienti.

• muxtorlik koeffitsienti va qo'shimcha ko'rsatkichlardan, aylanish

koeffitsientlari aniqlanadi.

Likvidlilik va qoplash koeffitsientlari qarzlarni to'lash uchun o'z mulkini

pulga aylantirish imkoniyati haqida dalolat beradi.

Likvidlik koeffitsienti:

pul mablag'lari+tez sotiladigan talablar

Lk = ------------------------------------------------------------------------- ;

qisqa muddatli qarz majburiyatlari
Qoplash koeffitsienti:

1,2,3 - guruh likvid mablag'lari

Qk = ------------------------------------------------------------------------- ;

qisqa muddatli qarz majburiyatlari

Aylanma mablag'larning aylanishi koeffitsienti (Ak) joriy aktivlarning

aylanish tezligi va aktivlarga tezligini xarakterlab, u ma'lum davr ichida aylanma

mablag'lari necha marta aylanganligini ifodalaydi:

Realizastiya qilingan mahsulot hajmi

Ak = ------------------------------------------------------------------------- ;

aylanma mablag'larning o'rtacha xronologik qoldig'i

Ak ni hisoblash aylanishini prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga

imkon yaratadi.

Shuningdek, aylanma mablag'larning kunlarda aylanishini ham hisoblash

mumkin, bu ko'rsatkich korxona aylanma mablag'larining bir marta (P-T-I/Ch-T-P)

aylanishi uchun necha kun ketishini ko'rsatadi:

aylanma mablag'lar o'rtacha qoldig'i x 360

Ak (kuniga) = ---------------------------------------------------------- ;

realizastiya hajmi

Aylanma mablag'lar aylanishiga qancha kam kun ketsa, korxonaning foyda

olishi, binobarin kreditni bankka to'lashi shuncha tez amalga oshiriladi.

Muxtorlik koeffitsienti:

O'z mablag'lari manbalari

Mk= --------------------------------------------------------- x 100%

balans jami summasi

Qisqacha aytganda, kreditlash jarayoni yuqoridagicha tashkil etish, bank

risklarining oldi birmuncha olinib, sifatli kredit portfeli shakllanishiga xizmat

qiladi.

Kreditga layoqatlilikni aniqlash kreditlash jarayonining asosiy tomoni

hisoblanadi. Shu sababli ham yuqoridagi usullarni aniq va to'g'ri amalga oshirish

kreditlarning sifatini yaxshilaydi.

Tijorat banklarning operatsiyalari uning aktiv operatsiyalari ichida asosiy

o'rinni egallaydi, shuning uchun bank kredit portfelining sifati uning faoliyati

natijalarini belgilovchi muhim omil hisoblanadi.

Har qanday bankning kredit portfeli boshqarib turiladi, chunki kredit portfeli

sifati, boshqa bank xizmatlari sifatiga nisbatan, riskni va bank ishonchliligini

baholash uchun muhimdir.

Moliyalashtirish manbalariga va qarz oluvchining mintaqaviy o'rni va

manziliga qarab tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash mumkin. Tijorat

banklari tasniflashni asosan milliy valyutada olib boradilar va ba'zi hollarda qayta

moliyalashtirish va o'z mablag'lari hisobidan beriladigan kreditlar, masalan, Milliy

bank va shunga o'xshash banklarda qattiq valyutada ham ifodalanishi mumkin.

Tijorat banklari faoliyatida turli xil risklar uchrab turadi. Lekin ularning

faoliyatiga ko'proq kredit riski, likvidlilik riski va foiz riski ta'sir qiladi. Tijorat

banklari faoliyatining asosiy qismi kreditlar berish va shu asosda foyda olishga

yo'naltirilgan bo'lganligi uchun ular faoliyatida bu risklarning salmog'i ham yuqori

bo'ladi.

Tasniflangan kreditlarning qaysi guruhga kirish darajasi tez sotiladigan

aktivlar va yuqori likvid mablag'larning mavjudligi bilan belgilanadi.

O'zbekistan Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998-yil 9 noyabrda

tasdiqlangan 242-sonli "Aktivlar sifatini tasniflash, mumkin bo'lgan yo'qotishlar

bo'yicha tijorat banklari tomonidan rezervlar tashkil qilish va undan foydalanish

qoidasi"ga (kiritilgan o'zgartirishlar va qo'shimchalar) asosan tijorat banklari

tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo'yicha "yaxshi",

"standart", "substandart", "shubhali" va "umidsiz" kreditlarga tasniflanadi.

Tijorat banklarining kredit portfelini berilgan ssudalarning ta'minlanganlik

darajasiga qarab quyidagi turlarga bo'lish mumkin:

• birinchi darajali ta'minotga ega bo'lgan;

• boshqa ta'minotga ega bo'lgan;

• to'liq ta'minlangan;

• ta'minlanmagan ssudalarga bo'linadi.

Birinchi darajada ta'minlangan kreditlar guruhiga to'liq ta'minlangan

kreditlar kiradi. Ular quyidagilar bilan ta'minlanadi:

• O'zbekiston Respublikasi hukumati kafolati;

• O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki roziligi bilan birinchi sinf

xorijiy banklari kafolati;

• Erkin ayirboshlanadigan valyutadagi garov;

• O'zbekiston Respublikasi davlat qimmatli qog'ozlari ko'rinishidagi

garov;

• Standartlashtirilgan qimmatbaho metallar qo'yilmalari ko'rinishidagi

garov.

Boshqa ta'minotga ega bo'lgan ssudalar guruhiga quyidagilar:

• mol-mulk garovi;

• qimmatli qog'ozlar ko'rinishidagi garov;

• boshqa huquqiy va jismoniy shaxslarning kafolat xati va boshqalar

kiradi.

Tijorat banklari tomonidan kredit operatsiyalarini to'la - to'kis olib borish

ular tomonidan kredit siyosatining qay darajada tuzilganligiga bog'liq, banklar

o'zlarning kredit siyosatiga ko'ra mijozlarning ta'minotini belgilashlari mumkin.

O'z navbatida, tijorat banklari kredit portfeli sifatini muntazam tahlil qilib

borishlari zarur. Bu kreditlarni boshqarish, kredit portfeli sifatini yaxshilash,

shuning natijasi o'laroq bank foydasini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.