Banklarda buxgalteriya fanidan

3-jadval
O‘zmilliybank AJning Moliyaviy holat to‘g‘risidagi yig‘ma hisoboti⁶⁴ (2019 yil 31 dekabr holatiga ko‘ra)
(mln. so‘mda)

№	AKTIVLAR	2019 yil	2018 yil
1	Pul mablaglari va ularning ekvivalentlari	564099	6614154
2	Boshqa banklardagi mablaglar	7944086	1892000
3	Mijozlarga berilgan kreditlar	54001249	46025482
4	Sotish uchun mavjud bulgan investitsion kimmatli kogozlar	928752	20755
5	Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar	578512	47762
6	Joriy foyda solig‘i bo‘yicha oldindan to‘lov	201300	189853
7	Soliq buyicha kechiktirilgan aktivlar	925540	912565
8	Boshqa moliyaviy aktivlar	1241484	10993
9	Boshka aktivlar	157419	244351
10	Sotuv uchun ushlab turiladigan uzoq muddatli aktivlar	62547	241584
11	JAMI AKTIVLAR	66604988	56199499
12	MAJBURIYATLAR
13	O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki oldidagi qarzdorlik	1686581	497688
14	Boshqa banklar mablag‘lari	903629	950879
15	Mijozlarning mablag‘lari	15283849	11871894
16	CHiqarilgan qarz qimmatli qog‘ozlar	1464174	145915
17	Oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan aktivlar bilan bog‘liq majburiyatlar		0
18	Boshqa qarz mablag‘lar	33380782	37439050
19	Boshqa majburiyatlar	744902	377818
20	JAMI MAJBURIYATLAR	53463917	51283244
21	KAPITAL
22	Ustav kapitali	11582700	4320970
23	Emission daromad	126096	126096
24	Taqsimlanmagan foyda	939761	335635
25	Boshqa zaxiralar	492513	133554
28	JAMI KAPITAL	13141070	4916255
29	JAMI XUSUSIY KAPITAL MAJBURIYATLAR	66604988	56199499

Tijorat banklari tomonidan tuzilayotgan balans hisobotlari konsodatsiyalashgan balans shaklida tuzilib, undagi ma’lumotlar bank filiallarining bir butun moliyaviy ahvolini o‘zida mujassamlashtiradi. Bankning balans hisobotlari hisobot oyining oxirgi kuni holatiga tuzilishini talab qiladi. Balans hisobotlari daromad va xarajatlarni tan olishning hisoblash usuli asosida tuziladi va Markaziy banka hisobot oyidan keyingi oyning 10- sanasigacha (Toshkent shahri uchun 5-sanaga) topshiriladi.

Tijorat banklari tomonidan tuzilayotgan ushbu balans hisobotlarining bo‘sh qolgan satrlarida yozuv bo‘lmagan holda, bo‘sh qolgan satrlarga nol yoki chiziqcha tortib qo‘yiladi. Ayrim holatlarda tuzilayotgan balans hisobotlaridagi ma’lumotlar ijobiy yoki salbiy bo‘lsa, albatta, ular salbiy bo‘lsa, qavs (-) ichida ko‘rsatilgan bo‘lishi lozim. Oylik balans hisobotlarini tuzishda hisobotning jami summasi jadvalda so‘m hisobida degan yozuv bilan yozib qo‘yiladi. CHunki ushbu yozuvlarni butun shaklda yozishda xatoliklarga yo‘l qo‘yilmaslikning oldini oladi.
Jamlanma balans hisobotini tuzishda so‘m kitoblari hamda boshqa valyuta kitoblaridagi operatsiyalar va holatlar natijalari bo‘yicha qoldiqlarni jamlangan asosda amaldagi valyuta (so‘m)da aks ettiriladi.
SHunday qilib, tijorat banklarida balansni tayyorlashda dastlabki buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining qanchalik aniq va bexato tuzilishiga bog‘liq deb hisoblaymiz. CHunki bexato va aniq rasmiylashtirilgan dastlabki buxgalteriya ma’lumotlari balansning tuzilishiga yordam beradi.


3. Tijorat banklarida foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotni tuzish tartibi
Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobot tijorat bankining hisobot davridagi moliyaviy faoliyatini ko‘rsatadi va bu faoliyatning turli jihatlarini tushunishga imkon beradigan usuldan iborat bo‘ladi.
Tijorat banklarining o‘z faoliyatlarini olib borishdan asosiy maqsadi yuqori daromad olishga qaratilgan. Bu daromadlarni ko‘paytirish yo‘llarini tijorat banklari o‘zlari mustaqil ravishda belgilaydilar⁶⁵.
Daromad – bu hisobot davrida pul mablag‘larining oqib kelishi yoki aktivlarning ko‘payishi sifatida, yoki kapital egalarining badali bilan bog‘liq bo‘lmagan holda, kapitalning ko‘payishiga olib keladigan majburiyatlarning kamayishi sifatida iqtisodiy nafning o‘sishidir. Tijorat banklari o‘z mijozlari – yuridik va jismoniy shaxslarning topshirig‘iga asosan hisob-kitob, kassa, kredit berish va boshqa operatsiyalarni bajaradi. Banklar o‘z faoliyati davomida ushbu operatsiyalarni bajarishda turli xil xarajatlar qiladi.
Bankning daromadliligi, birinchi navbatda, harajatlarni kamaytirishga bog‘liq. Bank ishi texnologiyasidagi muvaffaqiyatlar joriy xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi.
Xarajat – bu hisobot davrida pul mablag‘larining yoki boshqa aktivlarning kamayishi sifatida, yoki kapital egalarining badallarini qaytarib to‘lab berilishi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda, kapitalning kamayishiga olib keladigan majburiyatlarning ko‘payishi sifatida iqtisodiy nafning kamayishidir.
Tijorat banklarining yangi qabul qilingan buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasiga qarab chiqadigan bo‘lsak, bu erda daromadlar shartli ravishda quyidagicha tasniflanadi: foizli va foizsiz daromadlar.
Foizli daromadlarga berilgan kreditlar bo‘yicha daromadlar, qo‘yilgan depozitlar bo‘yicha daromadlar, qarz majburiyatlari bo‘yicha daromadlar, shuningdek hisob, lizing, faktoring, forfeyting operatsiyalardan olinadigan daromadlar kiradi.
Foizsiz daromadlarga komission daromadlar, moliyaviy bozorlardagi operatsiyalardan daromadlar, chet el valyutasidagi mablag‘larni qayta baholash natijasidagi daromadlar kiradi.
Bank xarajatlari shartli ravishda: foizli xarajatlar, foizsiz xarajalar va operatsion xarajatlar quyidagicha tasniflanadi⁶⁶.
1. Foizli xarajatlar o‘z navbatida quyidagi qismlarga bo‘linadi: talab qilib olguncha saqlanadigan depozitlar bo‘yicha foizli xarajatlar; jamg‘arma depozitlar bo‘yicha foizli xarajatlar; muddatli depozitlar bo‘yicha foizli xarajatlar; Markaziy bank oldidagi to‘lovlar bo‘yicha foizli xarajatlar; boshqa banklar oldidagi to‘lovlar bo‘yicha foizli xarajatlar; bankning yopilmagan aktseptlari bo‘yicha foizli xarajatlar; kisqa muddatli kreditlar bo‘yicha foizli xarajatlar; uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha foizli xarajatlar; chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha foizli xarajatlar; boshqa foizli xarajatlar;
2. Foizsiz xarajatlar esa o‘z ichiga quyidagilarni oladi: barcha komission xarajatlar; chet el valyutasidagi zarar; tijorat operatsiyalari bo‘yicha xarajatlar; investitsiyalar bo‘yicha zararlar; boshqa foizsiz xarajatlar.
3. Operatsion xarajatlar esa o‘z ichiga quyidagilarni oladi: ish haqi va xodimlar uchun boshqa xarajatlar; ijara va ta’minot xarajatlari; xizmat safari va transport xarajatlari; ma’muriy xarajatlar; reprezentatsiya va xayriya xarajatlari, eskirish xarajatlari; sug‘urta, soliq va boshqa xarajatlar; ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni baholash; daromad solig‘i.
SHu sababli, Foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda yuqorida ko‘rsatilgan majburiy unsurlar bo‘lishi lozim.
Bank moliyaviy faoliyati natijasida olingan foyda (zarar) 31200 – «Taqsimlanmagan foyda» balans hisobvarag‘i doirasida quyidagi ikkinchi tartibli hisobvaraqlarda aks ettiriladi: 31203 – «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)»; 31206 – «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)».
Oldingi moliyaviy yillar davomida bank faoliyati natijasida olingan taqsimlanmagan foyda (zarar) lar hisobi 31203 – «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)» balans hisobvarag‘ida yuritiladi. Ushbu hisobvaraqning kreditida 31206 - «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)» balans hisobvarag‘idan o‘tkazilgan bankning sof foydasi summasi, hamda zahira kapitali hisobvarag‘idan taqsimlanmagan foydaga o‘tkazilgan summalar aks ettiriladi. Hisobvaraqning debetida 31206 - balans hisobvarag‘idan o‘tkazilgan zararlar, e’lon qilingan dividendlar, har xil fond (jamg‘arma)larga ajratma summalari aks ettiriladi. Analitik hisob bitta shaxsiy hisobvaraqda yuritiladi.
Hisobot yilida bankning moliyaviy faoliyatidan olingan sof foyda, hamda ushbu davr davomida elon qilingan dividendlar hisobi 31206 – «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)» balans hisobvarag‘ida yuritiladi. Ushbu hisobvaraqning kreditida hisobot yilida bank tomonidan olingan foyda summasi, 31203 - «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)» balans hisobvarag‘iga o‘tkazilgan zararlar summasi, hamda noto‘g‘ri e’lon qilingan dividendlarning qaytarilishi aks ettiriladi. Hisobvaraqning debetida hisobot yilida bank tomonidan olingan zararlar, 31203 - «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)» balans hisobvarag‘iga o‘tkazilgan foyda, e’lon qilingan dividendlar, hamda zahira kapitaliga o‘tkazilgan summalar aks ettiriladi. Analitik hisob sof foyda va dividendlar bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda yuritiladi. Joriy yilning sof foydasi quyidagicha aniqlanadi:
a) Hisobot davrining yakunida daromad hisobvaraqlari yopilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi: Dt 4xxxx – tegishli daromad hisobvaraqlari, Kt 31206 – «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)».
b) Hisobot davrining yakunida xarajat hisobvaraqlari yopilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi: Dt 31206 – «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)», Kt 5xxxx – tegishli xarajatlar hisobvaraqlari.
Hisobot yilinig yakunida (31 dekabr) «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)» hisobvarag‘i qoldig‘i quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan yopiladi: Dt 31206 – «Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv)», Kt 31203 – «Taqsimlanmagan foyda (aktiv-passiv)».
SHu davrdagi sof foyda yoki zarar, qo‘shimcha satrlar, sarlavhalar va yakunlar foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda BHMS⁶⁷ga muvofiq ravishda ko‘rsatiladi.