Bank-ishi-ma-ruza pdf

3-MAVZU: PUL NAZARIYALARI
1.Pulning nazariyalari xususida iqtisodiy nazariyachilarning qarashlari.
. Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda
o’zbek tilida ishlatilayotgan pul1 so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiyo
xondiklari, Yaqin Sharqdagi ayrim davlatlarda qo’llanilgan naqd chaqa pul. Masalan,
XVIII, XIX asrda Qo’qon xonligida 1/45, - 1/30 tangaga teng bo’lgan. Eronda 1/40
qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100 afg’onga teng bo’lgan. Fikrimizcha, oltin
tangalar o’rnida qog’ozning ishlatilishi uning qadri past, ya’ni oltin tanga bo’la
olmasligini ta’kidlab, muomalada umumiy nom pul deb atala boshlagan bo’lishi kerak.
Umumiy nom ham taraqqiyotning ma’lum bir yuqori bosqichida paydo bo’ladi.)Pulning
kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va evolyutsion
yondashuv mavjud. Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini
kishilar o’rtasida kelishuv tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII
asr oxirlarigacha hukm surgan. Bu sub’ektiv psixologik yondashuv hozirgi paytda ham
ayrim iqtisodchilar tomonidan qo’llaquvvatlanadi. Evolyutsion yondashuvda esa pul
jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti mahsuli deb qaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat
tufayli turli-tuman tovarlar ichidan barcha tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar
sifatida ajralib chiqqan.Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos
nazariyalarni to’rt guruhga bo’lish mumkin.
2.Nominal pul nazariyasining mohiyati va uning tarafdorlari.
Nominalistik pul nazariyasida pul shartli belgi, nominal hisob-kitob birligi, uning
xarid quvvati davlat tomonidan qonunlashtiriladi.Bu nazariyaning ayrim namoyondalari
pul oldi-sotdini tartibga solish uchun davlat tomonidan ijod qilingan degan fikrni ilgari
surishadi. Bu nazariya metallik nazariyasiga qaramaqarshi nazariya bo’lib, pulni oltin
bilan aloqasini uzadi, pulga tovar sifatida qarash rad etiladi. Pulning nominalistik

---

nazariyasi. Rimlik va o‘rta asrlik yuristlar klassik nominalizmning yaratuvchilari edi.
Nominalizmning «ikkinchi bor o‘zini o'nglab olishi» merkantilistlarning metallistik
nazariyasi tanqidi bilan bog'liqdir. Nominalistlar shunga asoslanadiki, ularning fikricha,
pullar — bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizmat qiladigan ideal hisob birliklari,
mahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisoblanadi. XVII—XVIII asrlarda amal qilgan
o’lchovning ideal pul birligi nazariyalari o’z mohiyatiga ko‘ra nominalistik tusda
bo’lgan. Bu nazariya tarafdorlari — J.Lokk(1632— 1704),J.Berkli(1685— 1753),
J.Styuart (1712— 1780) — pul birliklarining nom lari (funt sterling, taler, frank)
«qiymatning ideal atomlari»ni ifodalaydi, deb faraz qilishgan.Tovarlarning qiymati
ijtimoiy zarur ish vaqtining muayyan sonli soatlarini o‘zida mujassam etadi. Shuning
uchun ayrim iqtisodchilar, jumladan, D.G rey(1798— 1850), tovarlar qiymatini bevosita
ish vaqti soatlarida, o‘ziga xos «ishchi pullarda» ifodalash zarurligini asoslashga
urinishgan. D.Greyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka o‘z mehnati
mahsulotlarini topshirishi va ular uchun «ishchi pullar»ning muayyan miqdorini
olishlari kerak bo’lgan, ular ana shu «ishchi pullari» yordamida ushbu bankda o‘zlariga
zarur tovarlarni sotib olishi mumkin edi. XIX asrning 20-yillari oxiri — 40-yillarida
«ishchi pullari» g‘oyasini amalga oshirishga urm ishlar bo'lgan. 1829-yilda Marselda
advokat Masel «ayirboshlash banki»ni tashkil qilgan; 1832—1834-yillarda sotsialist-
utopist R.Ouenning tashabbusiga ko’ra Angliyada «adolatli ayirboshlash bozorlari»
ochilgan; 1849-yilda mayda burjua iqtisodchisi P.J.Prudon shunga o‘xshagan «xalq
banki»ni ta’sis etgan. Biroq bu muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib,
inqirozga uchragan. Buning sababi shunda ediki, «adolatli ayirboshlash» banklari na
ijtimoiy zarur vaqtning miqdorini, na ijtimoiy ehtiyojning miqdorini to‘g‘ri belgilay
olishmasdi. Ularning tashkilotchilari tovarni yaratuvchi mehnat tabiatini
tushunishmagan. Ular tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnati faqat xususiy tusga
egaligini va faqat ayirboshlash jarayonida bunday mehnat o‘zining ijtimoiy tabiatini
namoyon qilishini unutishgan. Bunday banklar negizini alohida xususiy ishlab
chiqaruvchilar tashkil etadigan ishlab chiqarish sohasiga daxl qilmasdan muomala
sohasini umumlashtirishga harakat qilishgan.