Badiiy tahlil asoslari

Tayanch tushunchalar: 
Shakl, Mazmun, Shakl va mazmun tushunchalarining o’zaro munosabati, Badiiy 
tahlilda mazmunning o’rni, Badiiy tahlilda shakl mavqei, Shakl va mazmunning 
falsafa hamda estetikadagi o’rni. 
Foydalaniladigan adabiyotlar: 
1. M. Xayrullaev. Mazmun va shakl. – T., O’zbekiston, 1996 yil 
2. Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik. – T ., Fan, 1978- 1979yy. 
3. T. Boboev. Adabiyotshunoslik asoslari. – T., O’zbekiston, 2002 yil 
4. H. Umurov. Adabiyot nazariyasi. – T., “Sharq”, 2002 yil 
5. A. Gafurov. Badiiylik - bezavol yangilik. – T., “Sharq”, 2007 yil 
Badiiy asarni tahlil qilish haqida gapirganda, mazmun va shakl birligi hamda 
ularning uzaro munosabatlari masalasiga alohida to’xtalish lozim.Negaki, badiiy 
tahlilga tortilgan har qandaybadiiy shakl (asar)dan badiiy mazmun kutilganidek, 
har qanday mazmun biror ifoda tarzinitopishi shartdir. Badiiy asarlar ilmiy tahlil 
qilinganda mazkur muammo faqat estetik planda qo’yiladi. O’quv tahliliga 
tortilgan asarlarga tadbiqan esa shakl va mazmun masalasi ham estetik, ham 
pedagogik problemadir. Mafkura estetik tafakkurga ham hukmronlik qilgan 
zamonlarda badiiy asarlardagi mazmun vashakl munosabatiga falsafa ilmidagiday 
qaraldi. Ya'ni badiiy hodisaning o’ziga xos tabiati hisobgaolinmay, unga sof ilmiy 
fenomenga yondashilganday munosabatda bulindi. Shu sababadabiyotshunoslikda 
badiiy asarning mazmuni birlamchi bo’lishi, badiiy shakl esa ikkinchi darajali 
mavqeda bo’lishi kerak degan qarash qaror topdi. San'atda ta'sirchan, original, 
hech kimnikiga o’xshamagan shakl emas, balki qay tarzda aytilsa-da, mazmun 
birlamchi ahamiyatga ega deb qarash, badiiy jihatdan nochor bo’lsa-da, 
ochiqchasiga kommunistik mafkura manfaatlariga xizmat qiladigan, marksistik 
goyalarni ifodalovchi bitiklarning badiiyat namunasi tarzida qabul etilishiga 
qaratilgan adabiy siyosat edi. Mazmunni birlamchi deb qarovchi adabiyotshunoslik 
badiiy asarning qanday yozilganligi bilan emas, balki unda nima haqda gap 
borganligi bilan ko’proq qiziqar va shu tariqa adabiyotda mavzu hukmronligi 
vujudga kelardi.Shakl va mazmun tushunchasi, aslida, bir-biriga zid bo’lmagan va 
biri boshqasini taqozo etadiganestetik kategoriyalardir. Badiiy shaklning badiiyligi 
shundaki, u muayyan estetik mazmunnitashiydi. Badiiy mazmun esa faqat aqlga 
emas, balki hissiyotga ham ta'sir etadigan shaklda ifodaetilishi bilan falsafiy 
ma'nodagi mazmun tushunchasidan farq qiladi. Shundan ko’rinadiki,mazmun 

---

birlamchimi yoxud shaklmi singari bahslar atay o’ylab topilgan va san'atni 
mafkuraga bo’ysundirishga qaratilgan muammodir. Bu guyo jon muhimroqmi 
yoxud tana degan bahsga o’xshab ketadigan, samarasizligi boshdanoq ayon 
bo’lgan tortishuvdan boshqa narsa emas. Badiiyasarning shakli bilan mazmuni bir-
biridan ajratib bo’lmaydigan, shu boisdan ikkovi ham bir paytning o’zida birlamchi 
ahamiyatga ega tushunchalardir. Mazmun o’z-o’zicha goya emas.Mazmunda 
xolislik, ob'ektivlik, tabiiylik mavjud bo’lsa, goyada tendensiozlik, tarafkashlik, 
sub'ektivlik ustuvor bo’ladi. Badiiy tahlilda shakl va mazmun munosabatining hal 
hiluvchi ahamiyati bor. Har qanday mazmun biror shaklni taqozo etgani va 
muayyan shakldagina mavjud bo’lganidek, har qanday shakl ham muayyan 
mazmunga ega. Shuning uchun ham dunyo adabiyotshunosligida mazmunlishakl 
(soderjatelnaya forma) tushunchasi qo’llaniladi. Badiiy ijodda shaklni mazmunga 
qarshi qo’yish va uni ikkilamchi deb qarash mumkin emas. Badiiy asarning 
badiiyligi aynan shaklda namoyon bo’ladi. Shakl va mazmun munosabati falsafiy, 
estetik, didaktik muammo sifatida kompleks qaralishi lozim. Ularning har biriga 
o’ziga xos yondashuv talab etiladi. Badiiy asarda qanday ifodalash hamisha ham 
nimani ifodalash bilan yonma-yon keladi va ahamiyati undan kamemas. Badiiy 
matnda shakl mazmunni ifodalash vositasigina emas, balki mazmunni jozibali, 
hissiy, ta'sirli qilish omili hamdir. Tahlilda nimaga ko’proq ahamiyat berish kerak: 
shaklgami yoxud mazmungami? Yoki badiiyasardagi shakldan mazmun sari borish 
kerakmi, aksincha, mazmunni anglashdan shaklni talqin qilish sari kelgan 
ma'qulmi? qabilidagi savollarga javob berish nafaqat nazariy, balki amaliy 
ahamiyatga ham egadir. Agar amaldagi adabiy qarashlarda mazmun tushunchasiga 
goyagaaylangan fikr tarzida yondashuv hukmron bo’lmaganda va har qanday 
asarga, avvalo, qandaygoyani ilgari suradi tarzidagi savolni berish ustuvor 
turmaganda, shakl va mazmun singari ayrilmas butunlik haqida bu taxlit masala 
qo’yib utirilmas edi. Holbuki, hozir ham badiiy asardan, avvalo, goya qidiradigan 
va shu bois istalgan badiiy asar tahlilidan: "Adib mana bunday demoqchi..." 
qabilida xulosa chiqarishni talab etadigan filolog mutaxassislar anchagina. Tahlilda 
shakldan mazmun sari borish kerak. Chunki shaklning go’zalligini kashf 
etishimkoniyatlari cheksizdir va shu bois tahlilchilarga faoliyatning cheksiz 
imkoniyatlari ochiladi. Shaklning qirralari kashf etilgani sari undan chiqadigan 
badiiy mazmun terinlashib, xilmaxillashib boraveradi. Asar tahlili goya qidirishdan 
boshlanadigan bo’lsa, tahlilchi aqidaga, hukmu xulosaga duch keladi. Aqida bor 
joyda xayolot parvoziga o’rin qolmaydi. Xayolot parvozi to’xtagan joyda badiiy 
asar ham yo’qqa chiqadi. Ayniqsa, mu'jizakor lirik asarlar tahlilga tortilganda, 
o’quvchilarni aqidaga yetaklib kelmaslik lozim. Ularga badiiy libos zamiridagi 
jozibadan bahramand bo’lish imkonini berish kerak. Cho’lponning "Binafsha", 
"Go’zal", Usmon Nosirning "Yurak", Hamid Olimjonning "Holbuki 
tong", "gazal", Abdulla Oripovning "Birinchi muhabbatim", "Bahor", "Sarob", 
Rauf Parfining "Tong otmoqda", "Yomgir yogar", "Xato qildim", Omon 
Matjonning "Qo’shiq" singari ichkin she'riy asarlarining tahlilga oson bo’y 
bermasligi ham mukammal badiiy shaklga egaligida va chuqur mazmun go’zal 
shaklning sehrli qa'riga berkitilganidadir. Bu asarlarning sirli badiiy libosga 
burkangani faqat voqealarni mantiqiy tushunchalar mezoni bilan "Tahlillash"ga 

---

odatlanib qolgan mutaxassislarni qiynab qo’yadi va ular ba'zan bu estetik 
shakllardan qanday badiiy mazmun chiqarish mumkinligini bilishmaydi. Badiiy 
asarlarni o’rganishda mazmunni anglashgatutinishdan ish boshlagan mutaxassis bu 
ichkin asarlarning butun jozibasini, o’ziga xosligini nazardan qochiradi. Mazmun 
izlashga zo’r bergan kishi o’z-o’zidan badiiy matndan uzoqlashib boraveradi. 
Badiiy matn sohirligi esa o’quvchi nazaridan chetda qolaveradi. Shu jihatdan, 
RaufParfining "Yomgir yogar" she'ri tahlili xarakterlidir: 
Yomgir yogar, shigalab yogar, 
Tomchilar tomchilar sochimga, 
Yomgir yogar, shigalab yogar, 
Ham qaygumga, ham quvonchimga... 
Rauf Parfining uch to’rtlikdan iborat mu'jazgina she'ri shu taxlit boshlanadi va 
uning teng yarmi -olti misrasi "Yomgir yogar, shigalab yogar" satrlari takroridan 
iboratdir. Filolog – tahlilchimushtariylarning e'tiborini misralar zamiriga 
yashiringan jozibani topishga qaratishdan ishboshlashi kerak. Shigalab yogayotgan 
ezgin yomgir, yomgir tagida ruhi goh maxzun, goh xushnud turgan shoir, 
sochlarga tomayotgan tomchilar, yogayotgan yomgirning lirik qahramon 
qaygusiga ham, quvonchiga ham baravar tomchilayotgani tasviri o’quvchilar ruhiy 
holatida bezovtalik paydo qiladi. Ular yomgir tagida turgan nozikta'b lirik 
qahramon holatini his qiladilar,uning kechinmalarni yogayotgan yomgir singari 
moddiy narsa tarzida ko’z oldilariga keltiradilar. Shoir yomgir yogayotgani haqida 
xabar bermaydi, balki yomgirni she'rxon ko’z o’ngida "yogdiradi". O’quvchi 
misralarga jo qilingan so’zlar orasidan yomgirning behudud shitirini,chakkilab 
tomayotgan tomchilarni "topadi". "Yomgir yogar, shigalab yogar, Tomchilar 
tomchilarsochimga..." misralaridagi ketma-ket takrorlanayotgan "ch" tovushi 
chakkillab tomayotgan tomchining ohangini beradi. Ayni vaqtda, she'rxon 
tomchilar so’zining yonma-yon kelayotganiga e'tibor berish, bir so’zning bir 
misrada ikki bor takrorlanishiga diqqat qilish jarayonida uning ikkima'no tashishini 
kashf qiladi. Oldin qo’llangan "tomchilar" ot so’z turkumiga mansub bo’lib, 
urgu"i" tovushiga tushishini, keyingi "tomchilar" so’zi esa, fe'lga mansub bo’lib, 
urgu "o" tovushiga tushishini bilib oladi. Bir qarashda tamomila bir xil bo’lgan ikki 
so’zning yonma-yon qo’llanilishidan ushancha badiiy ma'no topa bilish kishining 
fantaziya ufqini kengaytiradi, olam go’zalligini teranroq his qilishiga yo’l ochadi. 
Shigalab yogayotgan yomgir sehriga berilibyomgirni unutgan, uning sirli 
musiqasiga asir bo’lgan shoirning ko’ngli ham yomgirga aylanadi va she'r so’ngida 
shunday misralar quyilib keladi: "Yomgir yogar, shigalab yogar, Yoga boshlar 
qogozga ko’ngil". Matn tahliliga to’gri yo’naltirilgan she'rxonlar asar badiiyati 
shaklga mohirlikbilan joylashganligini topa oladilar va bu narsa ularning nafaqat 
emotsional rivojiga, balki tafakkur taraqqiyotiga ham ta'sir ko’rsatishi 
shubhasizdir. Demak, tahlilni shaklni kashf qilishdan boshlash, undan keltirib 
chiqarish mumkin bo’lgan badiiy mazmunini yo’qqa chiqarmaydi, balkiuning ta'sir
kuchini oshirishga xizmat qiladi.Shaklga e'tiborsizlik, unga bepisandlik bilan 
qarash ba'zan uning butun go’zalligini yo’qqa chiqaradi. Badiiy asar-jonli vujud, 
daxlsiz butunlik. Tirik odamning biror muchasini boshqayerga kuchirish izsiz 
utmaganidek, chin badiiy asarga vujudiga ham teginib bo’lmaydi. Yaxlitligiga daxl 

---

qilingan asar badiiyligidan ayriladi. E.Vohidovning "Ixlos" deb ataladigan she'ri 
bor. She'rdagi to’rt misra oddiy mantiq talabiga muvofiq va Grammatik qoidalarga 
mos tarzda o’zgaritirilganda, asar jozibasi yo’qqa chiqadi: 
Yigit qaytdi orzulari yoshdek to’kilib, 
Barbod bo’ldi qalbidagi buyuk ehtiros. 
Tasodifiy bir holatning qurboni bo’lib, 
Sundi u kun pok yurakdan buyuk bir ixlos. 
Bu to’rtlikning birorta ham so’zini o’zgartirmagan holda grammatik qoidalarga 
muvofiq tarzdajoylashtirish mumkin: "Yigit orzulari yoshdek tukilib qaytdi. 
Qalbidagi buyuk ehtiros barbod bo’ldi. Buyuk bir ixlos tasodifiy bir holatning 
qurboni bo’lib u kun pok yurakdan so’ndi". She'rda ifodalangan mazmunga 
zarracha ham daxl qilinmadi. Mantiqiy-grammatik jihatdan to’rtlikdagi gaplar juda 
to’gri joylashtirildi. Ammo mantiqiy-estetik jihatdan girt noto’gri yo’l tutildi va 
shaklga tajovuz qilingani uchun go’zal badiiy hodisa yo’qqa chiqarildi. 
Ko’rinadiki, badiiyat uchun shakl ham ustuvor ahamiyat kasb etar ekan. Asl badiiy 
asarlarda so’z emas, balki biror tovush yoki belgi o’zgartirib yuborilishi ham katta 
estetik talofatlarga sabab bo’ladi. Xullas, badiiy tahlilda o’quvchiga badiiy shaklni 
his etish, uning ahamiyatini anglash yo’llari o’rgatilsa, asardan tabiiy yusinda kelib 
chiqadigan badiiy ma'noni to’liq ilgab olishga muvaffaq bo’linadi. Shaklning 
ustuvor maqomi, badiiy ijodda uning tutgan baland rutbasi, ayni vaqtda, 
shaklningmazmundan ajratib qaralishi mumkin emasligi hazrati Navoiy tomonidan 
"Hayrat ul-abror" asarida go’zal yo’sinda tasvir etilgan: 
So’z aro yolgon kibi yo’q nopisand, 
Aylar aning nazmini dono pisand. 
O’rnida tishlar duri manzum erur, 
Chun sochilar qiymati ma'lum erur. 
Vardu shajar shohid erur bog aro, 
Lek o’tin silkidadur tog aro. 
Munda parishonligi noxush qilib, 
Anda murattabligi dilkash qilib... 
Daftari nazmida chu sherozadur, 
Gul varagi gulshan aro tozadur. 
Uzdi chu sherozani daftari, 
El uchurur har varagin bir sari. 
Nazm anga gulshanda ochilmogligi, 
Nasr qaro yerga sochilmogligi. 
Bo’lmasa e'joz maqomida nazm, 
Bo’lmas edi Tengri kalomida nazm. 
Nazmda ham asl anga ma'ni durur, 
Bulsin aning surati har ne durur. 
Nazmki ma'ni anga margub emas. 
Ahli maoniy qoshida xo’b emas. 
Nazmki ham surat erur xush anga, 
Zimnida ma'ni dogi dilkash anga. 
Yorab, ani xalq dilafruzi et, 

---

Xasta Navoiyga dagi ruzi et. 
Ko’rinadiki, badiiy tahlil asnosida shakl va mazmun munosabatining estetik 
me'yori topilgan hamda unga amal qilingan holdagina chuqur badiiy tahlil qilish 
mumkin.