Badiiy asar tahlili

Tahlillanayotgan asarning milliy adabiy jarayonda tutgan o’rni, uning yaratilgan zamondagi odamlar yoki tekshirilayotgan davr kishilari tafakkuriga ta'siri o’rganilishi lozim. Asarda qanday ijtimoiy qonuniyat qaysi obraz orqali ochilganini tekshirishi zarur. Keyingi vaqtda o’zbek adabiyotshunosligida ham Botish estetikasida har doim ustuvor maqomga ega bo’lgan funksional yo’nalishdagi tahlil keng yoyilgan va bu hol bir qator ijobiy xususiyatlar bilan birgalikda tendensiozlik, biryoqlamalik, matnning badiiy jozibasini e'tibordan qochirish singari salbiy holatlarni ham keltirib chiqaradi. Falsafiy yo’nalishda yozuvchi dunyoqarashining xususiyatlari va tahlil etilayotgan asarda adib e'tiqodining: olamni ko’rish, anglash, tushuntirish hamda aks ettirish tarzining namoyon bo’lishi tekshiriladi. Lekin bunday tahlil badiiy matndan ayri falsafiy mushohadalardangina iborat bo’lib qolmasligiga e'tibor qilinishi kerak. Chunonchi, badiiy matnga boglanmagan, ijodkorning ayni o’rganilayotgan asaridan kelib chiqmaydigan har qanday "chuqur ma'noli" xulosa tahlil uchun mutlaqo ahamiyat kasb etmaydi va o’rganilayotgan matnning na badiiy va na falsafiy jihatini ochib beradi.

Psixologik yo’nalishda adibning ijodkor shaxs sifatidagi o’ziga xosligi jarayon psixologiyasi, asarustida ishlash usuli, shu jarayondagi ruhiy holati va ularning tahlillanayotgan asarda qoldirgan nuqsi, uning saviyasiga ko’rsatgan ta'siri kabilar o’rganiladi. Bunday tahliliy yo’nalishda yuqorida sanalgan jihatlarning qay yo’sinda badiiy uslubga aylangani badiiy haqiqat shakliga kirganligitekshiriladi. Filologik yo’nalishda asosiy e'tibor o’rganilayotgan asarning estetik hodisa ekanini har jihatdan asoslashga qaratiladi.

Bu yo’nalishdagi tahlilda o’rganilayotgan asar filologik hodisa sifatida ham til, ham tasvir vositalari hamda ular o’rtasidagi davomiylik va novatorlik nuqtai nazaridan tekshiriladi. So’zning o’z va badiiy ma'nosi konstekstdagi jozibasi, badiiy matn zamirigayashirilgan mazmun va bu yashirilganlikning ham hayotiy, ham estetik sabablari singari bir qator jihatlarga ustuvor e'tibor qaratiladi.