Бадиий таҳлил асослари

нима дейишаётгани доим ҳам 
муҳим эмас, аммо қандай айтишаётгани доимо муҳим
”. Персонажнинг 
нутқий характеристикаси айнан ўша “қандай” воситасида, яъни нутқнинг 
услубий 
бўёқдорлиги, 
жумлаларнинг 
синтактик 
қурилиши 
ва 
оҳангдорлигидаги ўзига хосликда кўзга ташланади. Ш. Холмирзаев, Тоғай 
Мурод, Мурод Муҳаммад Дўст, А. Аъзам, Э. Аъзам, С. Ўнар, Л. Бўрихон, Б. 
Қобул асарларида тимсолларнинг ҳар бири бетакрор ўзига хос нутқий 
характеристикага эгалиги учун ҳам ўқирманлар эътиборини қозониб 
келмоқда. 
Айтиш керакки, персонажларга нутқий оригиналлик бериб, образнинг 
қиёфасини нутқи орқали кўрсатиш борасида наср катта имкониятларга эга. 
Насрий асарларда нутқий қиёфа бадиий тимсолларнинг шахсини 
тасдиқловчи паспорт дейиш мумкин. Драматик асарларда ҳам персонаж 
нутқини бир қадар индивидуаллаштириб, образ табиатининг ифодасига 
айлантириш мумкин. Аммо драматик асарда изоҳлашнинг имкони йўқлиги 
сабабли бу йўналишдан унчалик кенг фойдаланиб бўлмайди. 
Синчиклаб қараладиган бўлса, бадиий нутққа хос асосий хусусиятлар 
уч жуфт – олтита экани маълум бўлади. 
Биринчидан
, адабий асарнинг 
нутқий шакли 
тизма (шеърий)
ёки 
сочма (насрий) 
бўлиши мумкин. 
Иккинчидан
, бадиий нутқ 
монологик 
ё 
қоришиқ бўлади.
Монологик нутқ 
асардаги барча персонажлар учун нутқнинг бир хил, қоидага мувофиқ, 
баёнчи нутқига мос келадиган кўринишда бўлишини тақозо этади. 
Персонажларнинг қоришиқ бадиий нутқида нутқий усулларнинг турли-
туман бўлиши кўзда тутилиб, образларнинг нутқий олами бадиий тасвир 
объектига айланади. Персонажнинг монологик нутқи оламга авторитар 
назар билан қарашнинг, қоришиқ нутқ эса, оламни плюрал кўриш ва 

---

146 
тушуниш мумкинлигининг ифодаси ўлароқ ишлатилади. Негаки, нутқий 
усулнинг хилма-хиллигида олам ҳақидаги қарашларнинг турфалиги акс 
этади. 
Учинчидан
, адабий асарнинг нутқий шакли 
атов
(номинатив
)
ҳамда 
кўтаринки
(риторик)лик хусусиятига эга бўлиши мумкин. Атов хусусияти, 
биринчи навбатда, бадиий нутқнинг аниқ бўлишига диққат қаратиб, бетараф 
сўзлар ва оддий синтактик қурилмалардан фойдаланиш, кўчимларни 
қўлламасликда намоён бўлади. Кўтаринки нутқ шаклида эса, аксинча, 
ифодавийлиги юқори ёки паст сўзлардан, эскирган, тарихий ва янги 
лексикадан, кўчимлар ва қайтариқ, тазод, риторик сўроқ, мурожаат сингари 
синтактик фигуралардан кенг фойдаланишга интилинади. Нутқий шаклнинг 
атов кўринишида тасвир объектига, кўтаринки шаклида эса объектни 
тасвирлаётган сўзга эътибор устувор бўлади.