Бадиий таҳлил асослари

нодон
суриб, 
жабрини 
доно
 тортадур
” сатрини келтириш илк тасаввур учун етарли деб 
ўйлаймиз. Насрий, драматик асарларда ҳам айни шу хил ёндашув асосига 
қурилган тасвирлар жуда кўп учрайди. Юқоридаги мисолда композицион 
мазмунга эга зидлаш ҳодисаси намоён бўлган. Кенг маънода бадиий 
асарлардаги ўзаро қарама-қарши турган ҳар қандай образни зидлаш усули 
асосида ўринлаштирилган тимсол дейиш мумкин: Фарҳод ва Хусрав, 
Отабек ва Ҳомид, Анвар ва Абдураҳмон, Йўлчи ва Мирзакаримбой, 
Улуғбек ва Абдуллатиф ва бқ. Зидлаш жуда кучли ва ифодали бадиий усул 
бўлганлиги учун ҳам асар композицияси текширилаётганда, унга алоҳида 
диққат қаратилиши керак. 
Агар қайтариқ ва зидлаш усуллари ўзаро қўшилган ҳолда, яъни 
контаминация қилиниб қўлланилса, 
кўзгу композицияси
деб аталадиган 
алоҳида таъсир қувватига эга композицион самарага эришилади. Кўп асрлик 
мумтоз ўзбек шеъриятида 
тарду акс
деб номланган ушбу ифода усули бир 
мисрадаги бирикма таркибидаги сўзлар кейинги мисрада тамомила тескари 
тартибда изчил қайтарилишига асосланади. Ҳазрат Навоийнинг қуйидаги 
байти бадиий тасвирнинг худди кўзгудаги сингари тескари акс этишига 
асосланган санъатга яхши мисол бўлади: 
Сочинг не 
бало қаро
бўлубтур, 
Ким жонга 
қаро бало
бўлубтур. 
Шунга ўхшаш мисолни Огаҳийнинг ижодий мероси орасидан ҳам кўплаб 
топиш мумкин: “
Ваҳ не бало қародур, эй шўх, қаро бало кўзунг, Гар худ 
эмас қаро бало бас не бало қаро кўзунг
”. Замонавий ўзбек шеъриятида 

---

148 
тарду акс санъатидан маҳорат билан фойдаланилибгина қолмай, у 
ривожлантирилиб, шеърий санъатдан поэтик жанр даражасига кўтарилди. 
Шоир Улуғбек Ҳамдамнинг бир шеъри тўлиғича шу усулда яратилган: 
Ҳаммаси жонга тегди, 
Тегди жонга ҳаммаси. 
Сени соғиндим чексиз, 
Чексиз соғиндим сени. 
Болалигим, қайдасан? 
Қайдасан, болалигим? 
Сендан узоқ тушдим мен, 
Мен тушдим узоқ сендан. 
“Қайтар дунё”,- дердилар, 
Дердилар: “Дунё қайтар”. 
Энди қайтайми сенга? 
Сенга қайтайми энди? 
Бола эдим, қаридим, 
Қаридим, эдим бола. 
Мана энди қайтяпман, 
Қайтяпман энди мана. 
Болалигим – кексалик, 
Кексалик – болалигим... 
Контаминация усули ўзгача кўринишда баъзан насрий асарлар 
таркибида ҳам учраб қолади. Насрий тарду аксда сўз бирикмаси ёки жумла, 
ҳатто, образ ҳам эмас, балки тимсоллар тақдирининг боши билан охирининг 
тўлиғича тескарисига қайтарилиши юз беради. Ш. Холмирзаевнинг “Булут 
тўсган ой” ҳикояси бошида шаҳарлик Гулсара тоғлик йигит Таваккалга 
кўнгил қўйиб, уни орзулаган бўлса, асар сўнгроғида тоғлик Таваккал 
Гулсарани ёқтириб қолиб, уни излайди, лекин улар бир-бирларига етиша 
олмайди. С. Вафонинг “Оворанинг кўрган-кечирганлари” романида 
Салтанат Маҳмуд билан Аббос Сулаймон муносабатлари тасвирида ҳам 
кўзгу композициясидан фойдаланилган дейиш мумкин. Худди шунга 
ўхшаш ҳолат Ў. Ҳошимовнинг “Икки карра икки – беш” қиссасидаги 
Қўшоқвой ва Наргис тимсоллари тасвирида ҳам мавжуд. 
Яна бир композицион усул 
қуроқ
бўлиб, унга кўра бадиий асарда ёнма-
ён тасвирланган икки образнинг айнан қўшнилигидан учинчи бир янги 
маъно юзага келиши кўзда тутилади.
Тилга олинган барча композицион усуллар пировард натижада бир-
биридан фарқли икки вазифани бажаришга хизмат қилади: 
биринчида
н, бу 
усуллар микродаражада унчалик катта бўлмаган бадиий лавҳанинг 
тасвирланишига қаратилади; 
иккинчидан
, макродаражада асарнинг тўлиқ 
матни 
яратилишига 
йўналтирилади.Композиция 
асарнинг 
барча 

---

149 
даражаларига таъсир кўрсатиб, унинг бутун бадиий шаклини қамраб олади 
ва уюштиради. 
Асарнинг 
бадиий 
шакли 
образлардан 
ташкил 
топади. 
Бу 
тимсолларнинг изчиллиги ва ўзаро муносабатлари, албатта, таҳлил 
қилиниши шарт бўлган ўта муҳим жиҳатлардирки, бунингсиз на бадиий 
мазмун аломати, на уни ифода этувчи шаклнинг ўзига хослиги кўринади. 
Асарнинг образлар тизимини кўпинча таркибига кўра жуда хилма-хил 
бўлган композицион унсурларнинг бирлиги ва бутунлиги юзага келтиради. 
Бадиий асар композициясининг муҳим вазифаларидан бири ҳам шундан 
иборатдир. 
Бадиий асарлар таҳлилида асарда ҳаракатланувчи персонажлар тизими 
композициясига алоҳида диққат қаратиш керак бўлади. Персонажларнинг 
ўзларини таҳлил қилишга эмас, балки айнан улар ўртасидаги боғланиш ва 
муносабатлар тизими, яъни композицияни текширишга эътибор бериш 
мақсадга мувофиқдир. Бу юмушни қулайлаштириш учун деярли ҳар қандай 
асарда қатнашадиган тимсолларни: 1) сюжет марказида турувчи, мустақил 
характерга эга ва асар мазмунининг барча даражаларига бевосита алоқадор 
бош
; 2) сюжет ривожида фаол қатнашадиган, ўзига хос табиатли, лекин 
муаллиф эътибори нисбатан камроқ қаратилиб, кўпинча бош қаҳрамон 
тимсолининг тўлароқ очилишига хизмат қиладиган