Бадиий таҳлил асослари

...менимча, мунаққид ҳал этиши лозим бўлган биринчи ва асосий масала 
– ушбу асар чиндан ҳам нафисми, ушбу асар автори чиндан ҳам шоирми 
– шуни аниқлашдан иборат
”
1
,-дейди у. Олимнинг қарашларига кўра 
текширилаётган асарнинг асл моҳиятига кириб бориш, муайян битикнинг 
қандай ўлчамларга биноан бадиий асар саналишга ҳақли эканини исботлаш 
таҳлил учун энг муҳим вазифа ҳисобланади. Машҳур француз 
структуралист-адабиётшуноси Ролан Барт бадиий таҳлилга: “
...таҳлил – бу 
матн бўйлаб қилинган сайр
”
2
шаклида таъриф беради
.
Афсуски, бу 
таърифда бадиий таҳлилнинг моҳияти, унинг қандай унсурлардан ташкил 
топиши, амалга оширилиш механизми борасида ҳеч нарса дейилмаган.
Рус методист олими Б. Бобилев «Миллий олий ўқув юртларида бадиий 
матнни филологик таҳлил қилишнинг назарий асослари» мавзусидаги 
докторлик диссертациясида бадиий таҳлилнинг моҳиятини шундай 
тушунтиради: “
Бадиий матннинг филологик таҳлилидан асосий мақсад 
муаллиф образини тўла идрок этиб, унга етишишдир. Айни шу ҳолат 
бадиий матнни таҳлил қилишнинг асосига қўйилиши лозим
”
3
. Мазкур 
қараш кўп жиҳатдан, таҳлил жараёнига оид хусусиятларни қамраб олган. 
Дарҳақиқат, китобхон ёки тадқиқотчининг муаллифни идрок этиши, унинг 
қарашлари моҳиятига етишиши ўрганилаётган адабий асарни бутун 
серқирралиги билан англаганини билдиради. Бадиий асарни муаллиф 
даражасида идрок этиш санъат намунасига хос жуда кўп жиҳатларни ҳис 
қилиш, асар замиридаги мантиқий ва бадиий маънони тўлиқ англаш 
имконини беради. Адабиёттанув илми учун муаллиф даражасига етиб, 
унинг ҳолатини илғаб таҳлил қилиш бадиий асарни тушунишнинг орзу 
қилинган олий босқичи ҳисобланади.
Айни вақтда, бадиий адабиёт намуналари орасида муаллиф истагидан 
ташқари маъноларни ташийдиган, унинг мўлжалидан ортиқчароқ 
ижтимоий-эстетик «юк» ташийдиган, муаллифнинг ўзи кутмаган ёки 
билмаган ҳолда нодир бадиий ҳодисаларга айланган кўплаб асарлар 
борлигига адабиёт тарихи таниғдир. Чунки асардаги муаллиф тасвирлаган 
бадиий манзара билан ўқирман ёхуд бу битикни илмий таҳлил қилаётган 
мутахассис томонидан идрок этилган бадиий манзара ҳамиша ҳам бир хил 
1
Белинский В. Г. Адабий орзулар. –Т.: Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1977. 236- бет. 
2
БартР. Семиотика, Поэтика (Избранные работы). –Москва. “Художественная литература”, 1991. С. 
429. 
3
Бобылев Б.Г. Теоретические основы филологического анализахудожсственного текста в национальном 
педвузе. Дисс. докт. пед. наук. –Москва. 1991. -С. 296. 

---

43 
бўлавермайди. Баъзан ўқирман муайян асардан адиб мутлақо кўзда 
тутмаган, хаёлига келтирмаган, ҳатто, унинг қарашларига зид, аммо соғлом 
мантиққа мувофиқ хулоса чиқариши ҳам мумкин. Чунки ҳаётий вазиятнинг 
ўзгариши, ижтимоий воқеликда юзага келган янгича ҳолатлар баъзан 
ижодкорнинг оддий бир асаридан кутилмаганда, ўзгача бир чуқур 
ижтимоий-ҳаётий маънолар келиб чиқишига ёки, аксинча, бир пайтлар ўта 
долзарб ва кўпчиликка сезилиб турадиган ишоранинг, вақти келиб, ҳеч ким 
томонидан пайқалмай, аҳамиятсиз бўлиб қолишига сабаб бўлади. Негаки, 
ҳақиқий бадиий асар ўзининг умрига эга бўлиб, гарчи у муайян замонда 
дунёга келган ва унинг хусусиятларини акс эттирган бўлсада, фақат 
яратилган давргагина мансуб бўла олмайди. Таниқли психолог Л. С. 
Виготскийнинг: «