Бадиий таҳлил асослари

катта эпик жанр
(роман, эпопея), 
ўрта эпик жанр 
(қисса), 
кичик эпик жанр 
(ҳикоя, новелла, бадиий публицистика) 
тушунчалари қўлланилади. Бадиий асарнинг ҳажми эстетик бутунликнинг 
фақат ташқи миқдорий жиҳати эмаслиги шунда кўринадики, ҳар бир жанрга 
мансуб асарни текширишда ўша жанрга хос хусусиятлар ҳисобга олинмаса, 
текширилаётган бадиий асар тўғрисида ҳаққоний илмий тўхтамга келиш 
мумкин бўлмайди. 
Жумладан, ҳикоянинг кичик ҳажми поэтиканинг романникидан ўзгача 
тамойилларига амал қилишни, муайян бадиий усулларни қўллашни талаб 
қилади. Чунончи, бу ҳолат, аввало, бадиий тасвир воситалари ва уларни 
қўллаш миқёсида кўзга ташланади. Ҳикояга кўпинча юқори даражадаги 
бадиий “тежамкорлик” хос бўлиб, унда узундан-узоқ тафсилотлар баёни, 
турли-туман чекинишлар, қистирма лавҳалар берилиши мақсадга мувофиқ 
бўлмайди. Шу боис ҳикояда, айниқса, пейзаж, портрет, интерьер ва 
экстерьер тасвиридан кўра, рамзий-мажозий тафсил (детал)ларга кўпроқ 
эътибор қаратилади. Рамзий тафсил юқори даражада ифодавийлик касб 
этади ва одатда ўқирманнинг хаёлот оламини қўзғаб, уни тафсилдаги 
рамзий маънони англашга, яъни ижодий шерикликка ундайди. Ҳар қандай 
кичик эпик жанрдаги асар сингари ҳикояда ҳам унинг тугалланиши жуда 
муҳим. Ҳикоялар одатда ё сюжет тугунининг мантиқий ечими ёхуд 
кутилмаган ҳиссий якун билан тугалланади. Миллий ҳикоячилик 
ривожининг ҳозирги босқичида конфликтнинг ечими эмас, балки унинг 
ечимсизлиги акс этган тугалланишларга кўпроқ аҳамият берилмоқда. 
Ҳикоя жанрига мансуб асар таҳлилига тутинилганда, унинг кўпинча 
ўткир ва тез ривожланадиган сюжетга эгалиги, воқеалар ривожи ечимга 
томон шиддат билан бориши, шу аснода асардаги ҳар бир персонажга хос 
энг муҳим жиҳатларнинг йўл-йўлакай тасвирланишига эришиш ҳисобга 
олингани мақсадга мувофиқ бўлади. Одатда кўпчилик ҳикояларнинг 
сюжети сиқиқ, воқеалар муаллифнинг эстетик нияти атрофига максимал 
даражада марказлаштирилган бўлади. Сюжетнинг тезкор ўсиши зарурати 
ундаги персонажларнинг кам сонли бўлишини тақозо этади. Чунки асарга 
киритилган персонажки бор қандайдир бадиий-эстетик юк билан 
таъминланиши зарур. Персонажларнинг ҳар бирига бадиий юк ортиш 
зарурияти сюжет ечими қарқини (суръати)нинг сусайишига олиб келиши 
мумкин. Ҳикояда эпизодик персонажлар деярли бўлмайди, агар киритилса 
ҳам сюжет ривожига туртки бериб бўлиши билан тасвир доирасидан чиқиб 
кетади. Ҳикояда ёндош сюжет чизиғи, муаллиф чекинишлари бўлмайди 
ҳисоб, қаҳрамоннинг ҳам кўпроқ ҳозири тасвирланади, унинг ўтмиши 
сюжет ривожи учун ғоят зарур ҳоллардагина қаламга олинади. Ҳикояда 
воқеалар ривожига бевосита дахлдор бўлмаган баён унсурлари минимумга 
туширилган бўлиб, деярли ҳамиша асар бошида келади. Чунки ҳикоя 
якунида улар ечимга ҳалал бериб, ўқирман диққатини чалғитиши мумкин. 
Катта эпик жанрга мансуб роман ва эпопея мазмуни, биринчи навбатда, 

---

163 
уларда кўтарилган муаммонинг моҳиятига кўра ўзаро фарқланади. 
Эпопеянинг мазмуний асосини деярли ҳамиша 
миллий
, романникини эса 
романий
, яъни ё маънавий-ахлоқий ёки психологик ёхуд авантюр муаммо 
ташкил этади. Шунинг учун ҳам роман жанрига мансуб битик таҳлилида 
текширилаётган асарнинг шу икки турдан қайси бирига мансуб эканини 
аниқлаб олиш ўта муҳимдир. Негаки, роман билан эпопеянинг поэтикаси 
мазмуний асослардан келиб чиқиб қурилади. Эпопея кўпқатламли сюжетга 
эга бўлиб, унда қаҳрамон тимсолида у мансуб табақа, этнос ёки халққа хос 
жиҳатларнинг квинтэссенцияси акс этиши кўзда тутилади. 
Бошдан-оёқ қизиқарли ва таҳликали воқеалар тасвирига қурилган 
авантюр романларда ҳам сюжет устувор бўлса-да, кўпинча қаҳрамон 
табиати ўзгача йўсинда, яъни этник, табақавий ҳамда жамоавий алоқалардан 
атай узилган ҳолда тасвирланади. Чунки таваккалчилик (авантюр) 
романининг сюжети айнан қаҳрамон табиатидаги табақадан айрилишга 
интилиш ҳисси туфайли ривожланади. Маънавий-ахлоқий мазмуний 
асослар устувор бўлган романлар деярли ҳамиша психологик ва полифоник 
хусусиятларга эга бўладики, илмий таҳлил жараёнида айни жиҳатга эътибор 
қаратилиши лозим.
Ҳар қандай турга мансуб романнинг ҳам асосий белгиси унинг 
индивидни текшириш ва тасвирлашга бағишланганидадир. Гап шундаки, 
одам олдин индивид сифатида пайдо бўлса ҳам, фақат жамоадагина шахс 
сифатида шакллана ва ўзлигини намоён эта олади. Одатда бир шахсдан кўра 
муайян ижтимоий қатлам ёки тўдани тасвирлаш осонроқ кечади, шу 
сабабли тасвирнинг бу йўналиши қадимий тарих ва бой анъаналарга эга. 
Ҳар бир одамдаги алоҳидаликдан кўра, муайян табақанинг универсал 
жиҳатларини тасвирлаш ўнғайроқ ҳам. Лекин инсоният ривожлангани 
сайин табиий равишда одамнинг индивидуаллашуви кучайиб бораверади ва 
буни фундаментал йўсиндагина тасвирлаш мумкин. Бутун жамиятни ёки 
ижтимоий қиёфаси шахсий қиёфасидан устувор бўлган одам ҳолатини 
ифодалаш учун шеър, поэма, эпос, драма, трагедия, комедия ва ҳк. кифоя 
қилар, лекин шахслик қиёфаси, индивидуал жиҳатлари кучли, ички дунёси 
мураккаб одамни тасвирлаш учун айнан роман керак бўлади. Одам ва 
одамлараро ичкин муносабатлар бутун мураккаблиги ва миқёси билан фақат 
роман жанридагина тўла берилиши мумкин. Зеро, битта одамнинг ички 
дунёси бутун оламдан катта ва мураккаброқдир. 
Ўрни келганда, адабиётшунослик амалиётида “роман поэтикаси” 
тушунчасини “роман назарияси” тарзида қўллаш ҳолати кўп учрашини ҳам 
таъкидлаш керак. Аслида бу тушунчани романнинг бугунги қиёфасини 
тайин этган бадиий омиллар тизими тарзида тушуниш ва қўллаш тўғрироқ 
бўлади. Назарий тўхтам турғун – шу боис кечаги кунни, омиллар ўзгарувчан 
– шу сабаб бугунни англатади. Шундан келиб чиқиб, “роман поэтикаси”, 
кенгроқ олганда, умуман “поэтика” атамаларини бадиий асар ёки адабий 
жараённинг адабий ёхуд бадиий эканини таъминлаган омиллар тизими 
тарзида талқин қилиш мақсадга яқинлаштиради. 
Инсоният тарихининг кейинги юз эллик йили давомида айрим халқлар 

---

164 
адабиётида романнинг эпопея деб аталувчи салмоқдор бир тури яратила 
бошланди. Бу хил асарлар адабиёт тарихида кўп дунёга келавермаслиги 
маълум. Бунга эпопея ёзишнинг қийинлигидан ташқари, унга материал 
бўладиган ҳаётий асоснинг ҳам ҳар доим учрайвермаслигини сабаб қилиб 
кўрсатиш мумкин. Роман-эпопеяга миллий ва маънавий-ахлоқий 
проблематикани қоришиқ бадиий тадқиқ этиш хос бўлиб, у бу икки 
йўналишдаги муаммоларни шунчаки қўшиб қўя қолмайди, балки шахснинг 
маънавий-ахлоқий изланишлари халқ ва миллатнинг руҳияти ҳамда 
ҳақиқати билан боғлиқ ҳолда тасвирлайди.
Муайян шахс тақдири орқали миллатнинг қисматидаги қалтис 
босқичларни акс эттириш роман-эпопеяларда кўтариладиган асосий 
муаммодир. Эпопеяда бутун бошли этноснинг барча қатламлари учун 
таҳликали ва ҳаёт-мамот аҳамиятига эга бўлган воқеалар фонида 
қаҳрамоннинг изланишу уринишлари алоҳида моҳият, долзарблик, аҳамият 
касб этади; эпопея қаҳрамон ёки қаҳрамонлари кўпинча нафақат ўзининг 
ҳаётдаги ўрнини топиш, балки миллат тарихида бурилиш ясаш зарурияти 
олдида 
бўлади. 
Эпопея 
поэтикаси 
учун 
тафсилотлар 
билан 
психологизмнинг қоришиқ келиши, умумий, ўрта ва йирик пландаги 
тасвирларнинг уйғунлиги, сюжет чизиғининг кўплиги ва ўзаро чирмашиб 
кетганлиги, муаллиф чекинишларининг мўллиги сингари хусусиятлар 
хосдир. 
Халқнинг оғзаки ижоди ва миллий ёзма адабиётда жуда кўп асрлик 
тарихга эга бўлган масал муайян қолиплар доирасида мавжуд бўлган оз 
сонли жанрлар сирасига киради. Масал жанрининг айрим белгилари уни 
илмий таҳлил қилишнинг истиқболли йўлини кўрсатиб туриши билан кўзга 
ташланади. Шулардан биринчиси масалнинг шартлилик даражаси катта 
бўлиб, образлар тизимининг баъзан, ҳатто, фантастик табиатга эгалигидир. 
Масалда сюжет шартли бўлгани сабаб сюжетнинг таҳлилидан тузукроқ 
бадиий маъно чиқариш қийин кечади. Унинг тимсоллар тизими ҳамиша 
мажозий табиатга эга бўлиб, зўравонлик, қўрқоқлик, соддалик, қувлик 
сингари маънавий сифатларни билдиради. Шунинг учун ҳам масал 
жанридаги асар конфликтини реал характерлар тўқнашувидан эмас, ана шу 
маънавий-ахлоқий сифатлар ўртасидаги зиддиятдан излаган маъқул бўлади. 
Масал композициясида деярли ҳамиша икки қисм яққол ажралиб 
туради: а) кўпинча диалог шаклида ривожланадиган сюжет; б) албатта, 
асарнинг ўртасида эмас, ё охири, ёки бошидаги тасвирдан муаллиф 
чиқарган хулоса. У ўзбек адабиётшунослигида қиссадан ҳисса, Кунботиш 
илмида “морал” деб аталади. Онда-сонда бўлсада, қиссадан ҳисса 
чиқарилмаган масаллар ҳам учраб туради. Бу хусусият, айниқса, замонавий 
масалчиликда кенг ёйилиб бормоқда. 
Баллада эпик турга хос тафсилот билан лирикага хос ҳиссийликни 
уйғунлаштирган ўзига хос хусусиятларга эга поэтик жанрдир. Балладанинг 
сюжети унчалик мураккаб ва кўптармоқли бўлмайди ҳамда асар лирик 
қаҳрамоннинг шу сюжет воқеаларини ҳиссий идрок этиши асосига 
қурилади. Баллада шеърий нутқ шаклида ёзилиб, ҳажми чеклаб қўйилмаган. 

---

165 
Бу жанрга мансуб асарга хос энг муҳим белги унда, албатта, диалогик нутқ 
кўриниши иштирок этишидир. Аммо кейинги пайтларда баллада жанрига 
мансуб айрим битикларда диалог учрамаслиги ҳам кузатиляпти.
Баллада жанридаги асарга романтик кўтаринкилик, сирлилик, 
номаълумлик хосдир. Унга хос кўтаринки романтизм фожиали қисмат ёхуд 
қаҳрамонлик билан тўйинтирилган характерларни қабариқ тарзда 
тасвирлаш имконини беради. Ҳамид Олимжоннинг “Роксананинг кўз 
ёшлари”, “Жангчи Турсун”, Усмон Азимнинг “Дашт ҳақида баллада”, 
“Бойсун ҳақида ғамгин баллада”, “Армон ҳақида баллада” асарлари ўзбек 
балладачилигининг 
сара 
намуналари 
саналади. 
Ҳозирги 
ўзбек 
балладачилиги тараққиётига Усмон Азим улкан ҳисса қўшмоқда. Унинг 
ижодида баллада жанрида битилган йигирмадан ортиқ бадиияти юксак, 
таъсирчан асар мавжуд. Таҳлил жараёнида бу жанрнинг ўзига хослиги 
ҳисобга олинса, чиқарилган илмий хулосалар салмоқли қиймат касб этади. 
Драматик асарни таҳлил қилишда, гарчи бадиий адабиётнинг бу тури 
ҳам сўз воситасида яратилсада, унинг, биринчи навбатда, саҳнага 
мўлжалланганлиги, томоша кўрсатиш мақсадида ёзилганлиги, муаллифнинг 
иштирок этмаслиги сабаб тимсолларнинг хатти-ҳаракатларига бирор 
даражада ҳам муносабат билдириш имкони йўқлиги янглиғ жиҳатлар кўзда 
тутилиши лозим бўлади. Шу жиҳатлар ҳисобга олингандагина драматик 
асарларнинг ҳаётий ва бадиий моҳияти ҳамда эстетик жозибасини тўла 
тадқиқ этиш мумкин бўлади. Драматик асарлар таҳлилида тўлиғича 
Кунботиш эстетикасида қарор топган илмий йўриқлардан фойдаланиш 
кўпроқ самара келтиради. Негаки, бу тур Кунчиқишда чуқур илдизга эга 
бўлмаганлиги учун уни текшириш борасида ҳанузгача ҳам илмий жиҳатдан 
мустаҳкам тамойиллар ишлаб чиқилмаган. 
Драматик асарлар таҳлилида кўзда тутилиши лозим бўлган яна бир 
жиҳат шундаки, бу тур асарларда замон ва макон аниқлиги максимал 
даражада акс этиши зарур бўлади. Классицизм назариясида қатъий қилиб 
қўйилган уч бирлик талаби, биринчи навбатда, драматик турдаги асарларга 
тегишли бўлгани ҳам бежизга эмас. Адабиёт назарияси илмининг 
билимдони В. Хализев шуни назарда тутиб: “