Бадиий таҳлил асослари

ўрганилаётган бадиий 
асардаги тасвирнинг ҳозирги ҳаётий ва бадиий мантиғи ҳамда эстетик 
ўзига хослигини англаш орқали ўқувчиларни баркамол шахс сифатида 
шакллантиришга 
йўналтирилган 
ва 
жамоа 
шаклида 
амалга 
ошириладиган эстетик-педагогик фаолиятдир
тарзида таъриф бериш 
мумкин. 
Ўқув таҳлили ҳамиша бир неча шахс ёхуд гуруҳлар иштирокида амалга 
оширилади, деярли ҳеч қачон бир киши томонидан, бир киши учун 
қилинмайди ва таҳлил қатнашчиларида муайян шахслик фазилатларини 
дунёга келтиришга қаратилган бўлади. Бунинг учун дидактик таҳлилда 
ўқувчиларнинг ҳиссиётлар оламига таъсир кўрсатиш устувор аҳамият касб 

---

112 
этади. Ўқувчилар ўз ҳиссиётларига дахл қилмаган ҳар қандай нарсага 
лоқайд бўлишади. Уларнинг ҳиссиётига таъсир қилингандагина ўқувчи ва 
талаба ёшлар асар ичига «киришади», асар қаҳрамонлари билан бирга 
«яшай» бошлашади. Ҳиссиётга таяниб қилинган таҳлил туфайли ўқувчилар 
бадиий матнга руҳий кўз билан қарайдиган бўлишади. Улар оддий ёзув 
белгилари замирига улкан инсоний тақдирлар, таъсирчан туйғулар, ҳадсиз 
фожиа ва қувончлар яширинганлигини ҳис этишади, уларни кашф этишади. 
Кашф этиш эса, ёшларни шахсият ривожининг янги босқичлари сари 
ундайди. 
Дидактик таҳлил илмий таҳлилдан фарқ қилиб, фақат мантиқий 
силлогизмларнинг ўзига таяна олмайди. Негаки, ўқув таҳлилида ҳамиша 
конкрет ёшдаги, муайян синф ёки босқичдаги ўзига яраша ҳаётий тажриба 
ва билимга эга бўлган ўқувчи ёки талабалар билан аниқ белгилаб қўйилган 
макон ҳамда замонда иш кўриш лозим бўлади. Ўқув таҳлили вақт 
жиҳатидан ҳам чекланиб, у доимо бир дарс мобайнида амалга оширилиши 
лозим бўлган эстетик-мантиқий операцияларни ўз ичига олади. Шу 
маънода, ўқув таҳлили педагогик жараённинг узвий бир бўлаги 
ҳисобланади. Илмий таҳлилда синчи бу хилдаги чеклашларга дуч 
қилинмайди. Бадиий асарнинг чекланмаган, адоғи йўқ гўзаллиги билан иш 
кўрадиган адабиётшунос-синчи ўқув таҳлилида ўқувчи-ёшлар ва адабиётчи 
талабалардаги ақлий ва ҳиссий имкониятлар чекланганлиги, муайян асарни 
ўрганишга ажратилган макон ва замоннинг чегараланганлиги билан ҳамиша 
ҳисоблашишга мажбур бўлади. 
Адабий асарни дидактик таҳлил этиш жараёнида ўқитувчи ва ўқувчи 
ёки домла ва талабаларнинг биргаликдаги фаолияти кўпроқ қуйидаги уч 
усулда уюштирилиши таълим тажрибасида кўпроқ учрайди: 
а) муаллифга эргашиб ёки матн доирасида амалга ошириладиган ўқув 
таҳлили; 
б) бадиий образлар асосидаги дидактик таҳлил; 
в)муаммоли ўқув таҳлили. 
Биринчи
усулда ўқитувчи ёки домла бадиий матннинг эстетик 
моҳиятигагина эмас, балки унинг қурилиш тартибига ҳам амал қилади ва 
матн мантиғини, унинг ички тартибини асло ўзгартирмаган ҳолда асардаги 
маънони, бадиий жозибани ўқувчи ёки талабалар билан биргаликда кашф 
эта боради. Буни