Бадиий таҳлил асослари

...илк бор милодий 
V асрда қўлланган бўлиб, расмий мақом эгаллаб бораётган замонавий 
масиҳийликни ўтмишдаги мажусий Римдан ажратиш учун қўллана 
бошлаган. Зотан, масиҳийлик оқими Рим учун тамомила янгилик эди, 
чунки Яҳудия узоқ йиллар гарчи Рим империяси таркибида бўлса ҳам, 
масиҳийликка ашаддий қаршилик қилиб келди. Аммо масиҳийлик 
мажусийликка нисбатан илғор, ўз давридаги... прогрессив оқим бўлгани 
учун барча қаршиликлар беҳуда бўлиб қолди. ...Буюк Карл (768-814 
йилларда франклар қироли ва императори; унинг ҳукмронлиги даврида 
Франция ва Германияда янги мактаблар очилди, қиролликка билимдон 
одамлар таклиф қилинди, антик адабиётга, дунёвий билимларга, 
тасвирий санъатга ва архитектурага эътибор кучайди; “Карлнинг 
Ренессанси” деган ном унинг давридан қолган) ва маърифатчилик (XVII 
асрда Англияда, XVIII асрда Ғарбий Европада ёйилган ғоявий оқим; 
инсон онгининг чексизлигига ишонч пайдо бўлиб, жамиятни онг асосида 
қуриш ва бошқариш ғоясини илгари сурди) давридан бошлаб ўзларини 
“модернчи”, “янги”, “замонавий” деб қаровчи тоифа пайдо бўлди. Ҳар 
иккаласи ҳам инсон онгига катта аҳамият берди
”
1
. Айрим олимлар эса 
модернизм атамаси қўлланишини Оврўпода XVII асрда юзага келган 
табиатшунослик, техника, индустрия ва демократия кўринишидаги тўрт 
қудратли куч сифатида намоён бўлган янги дин – тафаккур ва тараққиётга 
интилиш билан боғлайдилар
2
.
Тан олиш керакки, барча модернистик қарашлар ҳам тафаккур ва 
тараққиётнинг меваларидир. Лекин модернизмнинг пайдо бўлишига кўпроқ 
тафаккур ва тараққиёт кечимига маънавият призмаси орқали қараш 
1
Абдураҳмонов М., Раҳмонов Н. Маданиятшунослик. Тўлдирилган ва қайта ишланган иккинчи 
нашри. Ўқув қўлланмаси. –Т.: Алишер Навоий номидаги Миллий кутубхона нашриёти, 2015. 142-бет. 
2
Кюнг Г. Религия на переломе эпох // Иностранная литература. 1990. №11. 

---

248 
зарурияти сабаб бўлган эдики, бу ҳолат, шубҳасиз, ҳозирги англамдаги 
модернизм ҳодисасининг анча кейин дунёга келганидан далолат беради. 
Чунки фалсафий-адабий йўналишга айланган модернизм шунчаки 
янгиликка интилишни эмас, балки фалсафа, санъат ва адабиётда ўзигача 
мавжуд бўлган барча ёндашувларни инкор этароқ юзага келди.
Агар олдинги модерн қарашлар эскича ёндашувларга нисбатан ўзининг 
янгироқ ва илғорроқлигини таъкидлаган бўлсалар, кейинги модернизм 
ўзидан бошқа барча қараш ва ёндашувларни инкор этди. Бунинг устига, 
инсоният XIX асрнинг охирларига қадар ҳам тафаккур ва тараққиётга 
одамзотга фақат яхшилик келтирувчи эзгу ҳодиса сифатида қараб келди, 
кўп жиҳатдан ўзи шундай эди ҳам. Айнан XIX аср адоғи, айниқса, биринчи 
жаҳон урушидан кейин маънавият билан бақамти бўлмаган тафаккур ва 
тараққиёт башарият учун нафақат эзгулик, балки улкан бир офат бўлиши 
ҳам мумкинлиги аёнлашди. Айнан шундан кейин ва шу сабаб фалсафа 
ҳамда ижтимоиётда модернистик қарашлар бўй кўрсатди. Модернизм 
эзгуликка умидсизликнинг натижаси ўлароқ дунёга келди. Шу боис унда 
ишончсизлик ва инкор руҳи етакчилик қиларди. Фалсафадаги модернистик 
қарашлар кўп ўтмай, санъат ва адабиётда намоён бўла бошлади. Шу тариқа 
санъат тарихи ва тараққиётида чуқур из қолдирган ўзига хос босқич юзага 
келди. 
Кунботиш ўлкаларидаги назарий типологияга кўра, умуман, санъат, 
хусусан, бадиий адабиёт тараққиёти тарихини шартли равишда а) 
классик 
адабиётгача бўлган босқич; 
б) 
классик адабиёт босқичи; 
в)