|
ҳерменевтик
ёндашув ҳам катта
ўрин тутади. Ҳерменевтика атамаси
hermeneuo
– “
шарҳлайман”,
“тушунтираман”
, “
талқин қиламан
” маъноларини англатувчи юнонча
сўздан олинган
1
. Бу атаманинг келиб чиқишини юнон мифологиясида
Зевснинг ўғли, чўпонлар ҳомийси, худоларнинг айтганларини одамларга
етказиб турувчи мифологик қаҳрамон Ҳермес номи билан ҳам боғлайдилар.
Ҳерменевтика мураккаб ва чалкаш маъноли матнларни тушуниш
санъати ҳамда уни илмий талқин қилиш тамойиллари ҳақидаги
назарий
фандир
.
Ҳерменевтика
милоддан
олдин
коҳинларнинг
башоратларини шарҳлаш, тушуниш зарурияти туфайли юзага келган.
Кейинчалик ҳерменевтика илоҳий башорат йўсинидаги матнларнинг
1
Литературный энциклопедический словарь. –Москва. «Советская энциклопедия», 1987. С. 77.
222
теологик,
жамиятдаги
қонунларнинг
юридик
,
бадиий
асарларнинг
филологик
талқини билан шуғулланадиган фанга айланди. Ҳозирда теологик
ва юридик ҳерменевтиканинг фаолият доираси бир қадар торайиб қолган.
Ҳерменевтика атамаси “Инжил” матнларини изоҳлашдан ташқари,
парча ҳолида қисман ёки бузилган ҳолатда етиб келган ва махсус шарҳсиз
тушуниш мумкин бўлмаган адабий ёдгорликларнинг бирламчи маъносини
топишга қаратилган, шунингдек, умуман, ҳар қандай асарнинг шарҳини ҳам
англатади. Ҳерменевтика, гарчи, фалсафа, мантиқ, социология сингари бир
қатор фанларда ҳам фойдаланилсада, кўпроқ адабиётшуносликнинг назарий
асоси сифатида қиммат касб этади. Негаки, ҳар қандай адабий обидани
холис тадқиқ этиш зарурияти мавжуддир. Шуни алоҳида таъкидлаш
керакки,
ҳерменевтикада
“матн”
тушунчаси
фақат
ёзма
ижод
намуналаринигина эмас, тушунилиш ва шарҳланиши мумкин бўлган ҳар
қандай санъат асари, тарихий воқеа-ҳодиса ва бошқа объектларни ҳам
англатади. Бунда тушуниш кечими ҳерменевтик доира деб аталмиш айлана
бўйича кечади. Яъни, бир томондан, матн давр ва адабий жанрга нисбатан
ўрганилади. Иккинчи томондан, матн муаллифнинг руҳоний ҳаёти ифодаси,
унинг руҳий дунёси эса, ўзи яшаган тарихий даврнинг маҳсули ва бир
қисми деб қаралади. Матнга мана шу икки нуқтаи назардан ёндашиш, яъни
умумийдан хусусийга ва хусусийдан умумийга ўтиб туриш ҳерменевтик
доирани юзага келтиради.
Ҳерменевтиканинг ҳозирги маънода тушунилишида немис файласуфи
Ф. Д. Шлейермахер (1768-1834)нинг хизмати каттадир. Унинг фикрига
кўра, бадиий билиш кечимида “тушунтириш” ва “изоҳлаш”дан кўра
“тушуниш” муҳимроқ ҳисобланади.
Атама сифатида ҳерменевтика кўпинча “Инжил”ни изоҳлашга хизмат
қиладиган фан ва санъат сифатида талқин этилади. Ҳерменевтика шунинг
учун бир қатор фанларга методологик таянч саналадики, унинг амал
қилиниши лозим бўлган қонун-қоидалари тартибли тизимга солинган. Айни
вақтда ҳерменевтиканинг санъат ҳам дейилишига сабаб шуки, ундаги
маълумот ва ахборотлар шунчаки эмас, балки жўшқинлик билан ҳиссий
тарзда етказдирилади, агар қонун-қоидалар соф илмдаги каби қуруқ
қўлланиладиган бўлса, ахборотнинг моҳияти бузиб тушунтирилиши
мумкин. Зеро, лоқайд, ҳиссиз ёндашув “Инжил”ни туймасликка, туймаслик
эса моҳиятини англамасликка олиб келади.
Илмий манбаларда ҳерменевтиканинг умумий ва махсус сингари икки
кўриниши борлиги қайд этилади.
Умумий ҳерменевтика
“Инжил”нинг
бутун матнини изоҳлаш қоидаларини ўрганиш билан шуғулланади. У
тарихий-маданий, синтактик ва илоҳий шарҳларни ўз ичига олади.
Махсус
ҳерменевтика
эса ривоят, мажоз, тимсол сингари конкрет жанрларни
шарҳлашда қўлланиладиган қоидаларни ўрганади.
Одатда одам ўқиган ёки эшитган нарсасини табиий равишда,
ғайриихтиёрий тарзда тушунаверади, олинган ахборотни шарҳлаш
қоидалари ўйлаб ҳам ўтирилмай, автоматик тарзда қўлланилаверади.
Қачонки, одамнинг табиий билиши йўлида қандайдир тўсиқ пайдо бўлса, у
223
билиш кечимида амалга ошириладиган жараёнларга жиддийроқ диққат
қаратади. Моҳиятан, ҳерменевтика одатда ахборот маъносини англаб
етишда ғайришуурий тарзда ишлатиладиган жараёнларни кодлаштиришдан
иборатдир.
Ҳерменевтикадаги
энг
муҳим
масала
ҳам
худди
интерпретациядаги каби матннинг биргина энг тўғри маъносини тайин этиш
мумкинми деган муаммодир. Америкалик файласуф Э.Д. Гирш ўзининг
“Изоҳлаш аниқлиги” асарида ҳерменевтикага доир фалсафий-назарий
қарашларни тадқиқ этар экан, “
матннинг асл маъноси мен англаган
маънодир
” тарзидаги қисқа тўхтамга келади. Олдинлари илм аҳли орасида
кенг тарқалиб, устувор саналган “Матннинг асл маъноси унга муаллиф
юклаган маънодир”,- деган қарашга зид ўлароқ, Т.С. Элиот: “Чинакам
поэзия – эгасиз, холис ва мустақилдир; у муаллифникидан мутлақо бўлак
бўлган ўз умри билан яшайди”,- деган қарашни илгари сурди.
Гирш ўз асарларида бундай хулоса бир қатор англашилмовчиликларни
келтириб чиқаришини таъкидлайди. Унингча, матн муаллифини атай қувиб
солган таҳлилчилар унинг қонуний ўрнини ноқонуний тарзда эгаллаб
олишиб, бир қатор назарий камчиликларнинг юзага келишига сабаб
бўладилар. Агар олдинлари матн маъносини белгилайдиган бир киши
бўлган бўлса, эндиликда асл маънони тайин қиладиган бутун бир тўда
пайдо бўлади ва уларнинг ҳар бири ўзини бошқасидан кам ҳисобламайди.
Асл муаллифнинг матн маъносини тайин этишдан четлатилиши матнни
тўғри шарҳлашнинг ягона норматив имкониятидан юз ўгириш бўлди. Зеро,
агар матн маъноси муаллифники бўлмас экан, демак, бундай шарҳ матннинг
ягона тўғри маъносига мувофиқ бўлиши мумкин эмас.
Чиндан ҳам “Инжил”ни шарҳлаётган экзегет ўзи нима тушунганини
эмас, балки, имкон борича, Олий руҳ нимани кўзда тутганини аниқ тайин
этиши зарур. Агар шундай бўлмаса, Яратганнинг муқаддас китобдаги Сўзи
тафсирчи қанча бўлса, шунча маъно касб этиши керак бўладики, бу унинг
илоҳийлигини тамомила йўққа чиқариши мумкин.
Санъат
асарлари
орасида
бетакрорлик
хусусиятларига
эга
бўлганларигина тушунилишга арзийди. Ҳар бир бадиий матн умумий
гўзаллик оламининг бир қисми. Ўзига хослик, индивидуал бетакрорликка
эга бўлган ҳар қандай қисм ўзида “ҳаётнинг бутунлигини” акс эттирган
бўлади. Буни англай билмоқ учун таҳлилчи матн ҳерменевтикаси кечимида
муаллифининг яратувчилик ишини қайта амалга ошириши керак бўлади.
Бадиий матн муаллифи ижод жараёнида нимани қандай яратаётганини
охирига қадар яхши билмаслиги мумкин ва бу табиийдир. Шунинг учун ҳам
етук талқинчи асар муаллифини унинг ўзидан теранроқ англаши, яхшироқ
тушуниши, чуқурроқ сезиши ва асослироқ тушунтириши лозим.
Шлейермахернинг издоши немис файласуфи ва маданият тарихчиси В.
Дилтей (1833-1911) қарашларига кўра, фақат руҳ яқинлиги, тўла
туйғудошлик бўлгандагина муаллифни англаш, бинобарин, матнни тўғри
тушуниш ва илмий талқин қилиш мумкин. Шлейермахер ва Дилтейларнинг
қарашларига биноан, ҳерменевтиканинг ўзагини “бутун”нинг “қисм”ларда
намоён бўлиши ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги ташкил этади. Шунга кўра,
224
Do'stlaringiz bilan baham: |
