Бадиий таҳлил асослари

Драматик асарларда баён 
этувчи парчалар қанчалик муҳим ўрин тутмасин, тасвирланаётган 
асар қанчалик бўлакларга бўлинган бўлмасин, персонажлар айтаётган 
сўзлар уларнинг ички нутқига қанчалик мувофиқ бўлмасин, барибир, 
драма замон ва макон жиҳатдан ўзаро мувофиқлаштирилган 
манзараларни тасвирлашга мойилдир
”
1
,- деб тўғри таъкидлайди. 
Ўзбек адабиёти учун анча ёш, Кунботишда эса минглаб йиллик 
анъанага эга бўлган драматик тур кейинги бир ярим аср давомида жиддий 
шаклий ўзгаришларга учраб, жанрлар чегараси емирилиб, ўзаро 
уйғунлашиш, 
синкретизм 
ҳолатларига 
дуч 
келинди. 
Дунё 
драматургиясининг Г. Ибсен, А. Чехов, М. Горький, Б. Шоу сингари етук 
вакиллари қаламига мансуб қатор драматик асарларнинг жанрини аниқ 
1
Хализев В.Е. Драма как род литературы.–Москва. 1986. С. 46. 

---

166 
тайин этиш ўта мушкул. Лекин жанрий айирмалари нисбатан тоза сақлаб 
қолинган 
трагедия
ва 
комедия
лар ҳам яратилаётганидан кўз юмиб 
бўлмайди. Қоришиқлик кўпроқ драматик турнинг ўрталиқ драма жанрида 
кўзга ташланади. Фожиа ва комедия жанрларига хос белгилар, аввало, 
уларнинг пафосида намоён бўлади. Фожиа (трагедия) учун бадиий 
конфликтнинг табиати биринчи даражали аҳамият касб этади. Бадиий 
таҳлил жараёнида асардаги қаҳрамонлар қанчалик уринишмасин, мавжуд 
зиддиятни қон тўкишсиз ҳал қилишнинг иложи йўқлигига эътибор 
қаратилиши жоиз. Фожиада зиддиятнинг кўпқатламли экани, кўринишдан 
бутун конфликт персонажлар ўртасидаги тўқнашувдангина иборатдай 
кўринсада, аслида фожиа замирида деярли доим қаҳрамон шахсиятининг ўз-
ўзи билан курашидан келиб чиқадиган психологик зиддият ётиши ҳисобга 
олиниши керак. 
Комедия жанридаги асарлар учун мазмуний асос бу битиклардаги 
ҳажв, ҳазил ва киноя пафосидир. Бундай асарларнинг мавзу-муаммолари 
чексиз бўлсада, кўпроқ ижтимоий-маданий йўналиш устуворлик қилиши 
кўзда тутилиши лозим. Бадиий таҳлил жараёнида комедияларнинг 
услубидаги нутқий хилма-хиллик, ўткир ва шиддат билан ривожланадиган 
сюжетга эгалик, кучли даражадаги шартлилик сингари жиҳатларга алоҳида 
эътибор қаратилиши керак. Бадиий таҳлил асосан у ёки бу тимсол, саҳна, 
кўриниш, луқма, жумланинг нима сабабдан комик ва кулгили эканлигини 
ҳамда комик эффектга қандай эришилганини очишга йўналтирилиши 
мақсадга мувофиқ бўлади.