B. T. Toshmuhamedov

Quruqlikdagi katta muzliklar
(S . V. 
K om enits b o ‘yicha)
12-jadval
H ududlar qutb 
o'lkalari
Muz bosgan 
m aydon (km 2 
hisobida)
H ududlar Shim oliy 
y arim shardagi 
m o'tadil iqlimli 
oMkalar
M uz bosgan 
m aydon 
(k m 2 
hisobida)
G re n la n d iy a
1870000
Islandiya
13500
Y an-m ayen
70
N orvegiya
4600
Shpitsbergen
60 000
Shvetsiya
4000
F ra n s-Io sif Yeri
15320
Alyaska
51200
N ovaya Z em lya 
Severnaya Zem lya
22600
15200
Shim oliy A m erika 
Kordil yerlari
400
Shim oliy A m erika 
orollari
100000
P ireneya
40 
4
Alp togMari
4140
K avkaz
2000
A ntark tid a
13500000
M arkaziy Osiyo 
to g ‘lari
12800
Janubiy yarim
shardagi m o ‘tadil 
iqlimli o ‘lkalar
20000
Sayan va Oltoy, 
O ltoy, K oraporush, 
H im o lay
740
Yangi Zellandiya
1000
T ibet
10500
T ropik o ‘lkalar
65
Yer sharida pliotsen va antropogen davrlarida m uzlik o ‘qtin- 
o ‘q tin shim o ld an jan ub g a to m o n bosib kelganligiga yuqorida 
tasvirlab o 'tilgan muzlik yotqiziqlari va shakllari yaqqol dalil bo‘la 
oladi.
G ‘arbiy Yevropa, Shim oliy A m erika va Rossiyaning Yevropa 
qism ini qadim m uzliklar bosgani va ularning qaytgani haqida olib 
borilgan k o ‘p yillik ilm iy tekshirishlar bu joylardagi m orenalar 
m uz h arak ati b ilan keltirilganlig in i k o ‘rsatd i. Bu joy lard ag i 
m orenalar bir necha qatlam hosil qilgan. Bu qatlam lar ostidagi 
oraliq yotqiziqlar (qum , gil, lyoss va o ‘sim lik-hayvon qoldiqlari) 
ham m uz harakatining isbotidir.
268

---

Antropogen davri stratigrafiyasi chizm asi
___________________
13-jadval
D avr
(siste m a )
tiz im i
Epoxa (qism)
A sr (yaruslari)
Indeks
G o lo tse n
Y uqori quyi
Q 2,
Q 3
Q \
P leystotsen
Y uqori (Valday)
Q 3,
о
о. O'
Q ,
0 ‘rta (D n ep r)
о
с
Q uyi (Lixvin)
Q '
j
<
E opleystotsen
Y uqori (xoper)
Q 3,
q
, +
n
22
0 ‘rta (V oroshilovsk)
Q 2,
Q uyi (P o n ti)
Q \
Shunday qilib, Rossiyaning Y evropa qism ini 3 m arta, g ‘arbiy 
Y ev ro p ani 4 m a rta m uz bosganligi a n iq lan g an . R ossiyaning 
Y evropa qism ining muzlik bosgan joylari ilgari g ‘arbiy Y evropada 
qabul qilingan m uzlik davrlariga taqqoslab M indel Riss va Vyurm
degan n o m lar bilan atalar edi, keyinchalik I.P. G erasim ov va 
K.K. M arkov ularni Lixvin yoki Oka, D n ep r va V alday degan 
ruseha nom lar bilan alm ashtirdilar. Bunday atalm alar o ‘sha davrda 
m uz bosib kelgan joyning nom ini bildiradi.
1954-yilda a n tro p o g e n davri yo tq iziq larini tekshirish ko- 
missiyasi quyidagi jadvalda berilgan to ‘rtlam chi davr tizim ini kiritdi. 
K om issiya to ‘rtlam chi davr so ‘zi o ‘rniga an tro p og en deb aytishni 
va pliotsenning yuqori qism ini antropogen davriga q o ‘shishni ham
taklif etdi.
A m udaryo bilan Sirdaryoning alluviya yotqiziqlari M arkaziy 
Osiyoda antropogen davrini qismlarga b o ‘lish uchun im kon beradi.
M arkaziy Osiyo Y er yuzasida neo gen d avrining oxiri va 
antropogenning boshlarida keskin o ‘zgarish ro ‘y bergan. 0 ‘zgarish 
asosan yer yuzasining ko'tarilishi, qism an c h o ‘kishi, yer yorilishlari 
bilan birga sodir b o ‘lgan, bu davr Alp to g ‘ b urm alanishi davriga 
to ‘g ‘ri keladi. Bu tog1 burm alanishi davrida T y an -S h an to g ‘ tizim i 
k o ‘tarilib, hozirgi shaklini hosil qiladi. Y er birdan k o ‘tarilm agan, 
albatta, u goh k o ‘tarilib, goh c h o ‘kib tu rgan, bu h o ln i daryo
269

---

eroziyasining rivojlana borganligidan va uning ilgari hosil qilgan 
terassalaridan bilish m um kin. M arkaziy O siyoda an tro p o g en
davrida ro 'y bergay ko‘tarilish va eroziya jarayonini asosan to 'rt 
bosqichga boMdilar h am da ularni erozion akkum ulativ sikllar deb 
ataydilar.
14-ja d v a l
D avr
Epoxa (qism)
Asr (yarns)
G o lotsen
Sirdaryo kom pleksi
с
M irzacho‘l kom pleksi
i>
60
s <
Pleystotsen
Y uqori quyi T oshkent 
41
s
kom pleksi
с
<
E opeystotsen
Y uqori quyi So‘x kom pleksi 
N an a y terassasi