B. T. Toshmuhamedov

Qadimgi muzliklar. 
Oxirgi geologik davrda m ateriklarning 
k attag in a m aydoni m uz bilan qoplan g an ligi a n iq lan g an . Bu 
m aterik m uzliklari erib ketgandan keyin yotqiziqlar qoldirgan. 
Keyingi 100 yil davom ida olib borilgan ilmiy tekshirish ishlari 
Rossiyaning Y evropa qism i va g ‘arbiy Y evropaning k attag in a 
m aydonini bundan 1 m illion yildan boshlab b ir necha m arta m uz 
bosganligini k o ‘rsatdi. B undan tashqari, Shim oliy A m erikaning 
shim olini va Rossiyaning g ‘arbiy Sibir va Sibir o lk a la rin i h am ^ 
m uz qoplaganligi aniqlandi. Bu yerlardagi m uzlik yotqiziqlari: 
m orenalar, xarsang (erratik valunlar), m orena m arkazlari va q o ‘y 
peshan alari shubhasiz m uz bosganini k o ‘rsatadi. Y ana shu n i 
k o ‘rs a tib o ‘tis h k e ra k k i, m u z lik y o tq iz iq la r id a g i x a rs a n g
toshlarning tarkibi shu joydagi jin slar tarkibiga to ‘g ‘ri kelmaydi. 
M asalan, g ‘arbiy Y evropadan, S ank-P eterburg atrofidan topilgan 
toshlarni (granitlar) Skandinaviya va Kola yarim orollaridan muzlik 
keltirgani aniqlandi.
Q adim gi m uzliklar hosil qilgan yotqiziqlarning tarkibi va 
tuzilishiga k o ‘ra quyidagilarga b o lin a d i:
1. Erratik valunlar, y a’ni qadimgi qoplam a m uzliklar keltirgan 
g ‘o ‘la toshlar har xil kattalikdagi tog1 jinslarining siniqlaridan iborat 
b o lib , ularning tarkibi shu yerdagi tub jinslar tarkibiga o ‘xshamaydi.
Erratik valunlar b a ’zan q ato r-q a to r b o ‘lib, yer betiga chiqib 
yotadi, b a ’zan esa siniq to g ‘ jinslaridan tashkil topgan m arzalar 
ustida joylashadi; bulardan m orenalar xususiyatini bilib olish uncha 
qiyin emas.
2. M orena am fiteatrlari — m arkaziy ch u q u r qismi ko‘ldan 
iborat b o lib , b ir tom oni konussim on tekislikka tutashib ketadi,
266

---

yon to m o n la ri m u zlik va d ary o la r k eltirgan sh a g ‘allar bilan
qoplangan.
3. O ozlar — k atta m arzalar b o lib , yollari yaqqol k o'rin ib
turadi. U lar m uz osti suvlari keltirgan yotqiziqlardan iboratdir.
4. V alun aralash gillar — m uzlik surib kelgan valun va gildan 
iborat, qatlam i aniq bo ‘lm aganjinslardir. Bunday jinslar ko‘pincha 
keng m oren a a m fitea trin in g m arkaziy c h u q u r qism ini qoplab 
yotadi, tagining yuzasi notekis b o lib , ju d a ko‘p kichik koMlar 
joylashadi.
5. Flyuviogratsial yotqiziqlar — m uzlik suvlari olib keltirgan 
yotqiziqlar b o 'lib , u la r qalin qatlam li qum , q u m o q va gillardan 
iborat. Y upqa qatlam li bunday yotqiziqlar len tasim on gillar deb 
ataladi.
6. Q o ‘y p esh o n ala r va silliq qoya to shlar yuzasi ch iziq lar 
bilan qoplangan, bu chiziqlarga qarab ilgarigi m uzlikning harakat 
to m o n in i aniqlash m um kin.
Alp m uzliklari o ‘sha vaqtda hozirgidan kattaroq m aydonni 
egallagan. M uzlik eng k o ‘p tarqalgan davrda g ‘arbiy Alp to g la ri 
butunlay m uz qoplam i ostida qolib ketgan, b a ’zi b ir eng baland 
c h o ‘qqilargina m uz ustidan chiqib turgan. Alp to g la rid a g i vodiy 
muzliklari 400-500 m absolut balandlikkacha tushib kelgan.
M uz bosgan joylarda m uzning qalinligi, m asalan, N orvegiyada 
2-3 m ing m etr, K ola yarim o ro lid a 1000 m etrg ach a borgan. 
Q adim gi m uzliklarning izi Sibir, Oltoy, K uznetsk O iatovi, Sayan, 
Y ablonovoy to g 'la rid a yaxshi saqlangan. Sibirning bir qism ini 
qoplagan m uzlik 4 m ln k m 2 m aydonni tashkil etgan; Y evropaning 
5,5 m ln km 2 m aydoni m uz bilan band boMgan. Q adim gi m uzlik 
Sobiq Ittifoqning 30% m aydonini ishg‘ol etgan.
T o ‘rtlam chi davrda u ch m arotaba m uz bosish davri b o lg a n . 
Bular: Yevrosiyoda, G renlandiya bilan birga Shim oliy A m erikada 
va A ntarktidadadir. D unyodagi m uzliklarning yalpi m aydoni 37,2 
m ln km 2 ga yetgan, b u n d a n 9,5 m ln k m 2 Y evrosiyoga, 13,7 m ln 
km 2 Shim oliy A m erikaga, 13,5 m ln k m 2 A ntarktikaga, 0,5 m ln 
km 2 ga Yaqini Jan u b iy A m erikaga to ‘g ‘ri kelgan.
267

---