|
vakuol
deyiladi va u hujayra shirasi bilan to‗lgandir.
Hujayraning hayotini ta‘minlovchi qavat - bu sitoplazma qobig‗idir.
Sitoplazma
shaffof dildiroqsimon massa bo‗lib, yosh hujayra qobig‗i ichkarisi
hajmini to‗liq egallaydi.
Yetilgan hujayrada sitoplazma yupqa qatlam ko‗rinishida bo‗lib, bevosita
qobiq va hujayrani bir necha yo‗nalishda kesib o‗tuvchi plazma iplariga yopishgan
bo‗ladi.
24
Sitoplazmaning 60-90 % ni suv tashkil etadi. Qolgan qismining 65 % ni
oqsil, 12 % ni uglevodlar, 12 % ni yog‗ va lipoidlar, 1,5 % ni aminokislotalar
tashkil etadi. Undan tashqari, sitoplazmada siklik to‗yinmagan alkogol xolesterin,
yog‗simon fosfatid letsitin, organik kislotalar tuzlari, fosfor kislotasi joylashgan.
Protoplazma oqsilining ko‗pchiligida fosfor mavjud.
Sitoplazma donali tuzilishga ega va uch qatlamga bo‗linadi: plazmolemma,
mezoplazma va tonoplast.
Plazmolemma (membrana) - sitoplazrmaning hujayra qobig‗iga tutashgan
tashqi qatlami.
Mezoplazma - sitoplazrmaning asosiy markaziy qatlami.
Tonoplast - sitoplazrmaning vakuola bilan chegaradosh ichki qatlami.
Sitoplazma qobig‗i asosan oqsil moddasidan tashkil topgan bo‗lib uning
tarkibida qisman yog‗simon moddalar lipoidlar uchraydi. Hujayra nafas oladi,
ovqatlanadi va ko‗payadigan vaqtda biz sitoplazmani nafas olishini, ovqatlanishini
va ko‗payishini nazarda tutamiz.
Hujayraning hayoti uchun va shu bilan birga bir qancha oziq-ovqat
sanoatlaridagi texnologiyalar uchun sitoplazmatik membrananing strukturasi katta
ahamiyatga ega. U hujayra qobig‗i singari tutash bo‗lmay g‗ovakdir. Hujayra
qobig‗i
mikrog‗ovaklikga
ega
bo‗lsa,
sitoplazma
membranasi
ultramikrog‗ovaklikga ega. Undan juda ham kichkina molekulali moddalar o‗ta
olishi mumkin, masalan, suv molekulasi. Shakar, tuz va o‗ziga nisbatan katta
hisoblanagan molekulali moddalar sitoplazma membranasidan o‗ta olmaydi.
Demak, sitoplazma membranasi faqatgina suvni o‗tkazadi va suvda erigan o‗zga
moddalarni o‗tkazmaydi, shuning uchun uni yarim o‗tkazgich membrana deb
ataladi.
Sitoplazma qobig‗ining yarim o‗tkazuvchanligi oziq-ovqat sanoatida amalga
oshiriladigan diffuzion va fizik jarayonlarni qiyinlashtiradi. Shunga binoan
sanoatdagi texnologik jarayonlarni yo‗lga qo‗yishda xom ashyo to‗qimasidagi
sitoplazmatik membranani nazarda tutish lozim.
25
Agar biz oddiy diffuziya hodisasini kuzatmoqchi bo‗lsak, bir idishga xar xil
konsentratsiyadagi bir xil modda eritmalarini joylaymiz. Masalan, 60 % li va 10 %
li shakar eritmasini olaylik. Stakanga avval 60 % li eritmani quyamiz, uning ustiga
ohista 10 % li eritmani joylaymiz va lozim bo‗lgan usullarni qo‗llab eritmalardagi
bo‗ladigan o‗zgarishlarni kuzatamiz. Ma‘lum vaqt o‗tgach stakan tubidagi
eritmaning konsentratsiyasi bir muncha pasayadi, yuqoridagi eritmaning
konsentrastiyasi oshadi. Vaqt o‗tishi bilan ikkala qavatdagi eritmalar
konstentrasiyasi bir-biriga yaqinlasha boshlaydi va nihoyat stakan ichida 35 % li
eritma yuzaga keladi.
Xuddi shu holatni o‗simlik hujayrasi bilan o‗tkazamiz. Buning uchun 60 %
li shakar eritmasiga hujayra shirasida 10 % li shakar tutgan o‗simlik to‗qimasini
tushiramiz. Vaqt o‗tishi bilan hujayra tarkibida eritma konsentratsiyasining
ko‗tarilishi, stakan ichidagi eritma konsentratsiyasining suyuqlanishi kuzatiladi. Bu
hodisa vaqt o‗tgan sari davom etib, nihoyat hujayra ichidagi bosim xatdan tashqari
ko‗tariladi, stakandagi eritma, tabiiyki, suyuqlashadi. Ammo, hujayradagi
o‗zgarish yuqorida keltirilgan diffuziya Qonuniyati asosidagi tajribada farqlanib,
hujayra ichida suv miqdori o‗ta kamayib ketadi, eritma ichidagi suvning miqdori
oshishi hisobiga uning konsentratsiyasi pasayadi. Taxlil qilaylikchi, bu erda
qanday Qonuniyat asosida o‗zgarish yuzaga keldi? Diffuziya asosida suv
molekulalari ikki tomonga bir xil xarakatlanib idish ichidagi konsentratsiyani
tenglashtirgan edi. Bizning tajribamizda esa ikkala qismdagi konsentratsiyalar
o‗zgardi, ammo, hujayra ichidagi suvning miqdori ( 90 % edi) keskin kamayib
ketdi va buning hisobiga qandning konsentratsiyasi ko‗tarildi, ya‘ni hujayra
ichidagi sitoplazmatik membrana o‗zidan faqat suv molekulalarini o‗tkazdi. Suv
molekulalarining o‗tishi diffuziya Qonuniyatiga asosan ko‗p konsentratsiyali
muhitdan kam konsentratsiyali muhitga xarakat qildi, o‗zgacha aytganda hujayra
ichidagi 90 % li suv konsentratsiyasi hujayra tashqarisidagi eritma suvidan (40 %)
yuqori bo‗lganligi uchun eritma tomon xarakatlandi. Bu hodisa orqali biz
sitoplazma membranasiga berilgan ta‘rifni to‗g‗ri ekanligini isbotlaymiz va
26
membrananing
yarim
o‗tkazgich ekanligiga iqror bo‗lamiz. Diffuziya
qonuniyatining bunday amalga oshishi, ya‘ni yarim o‗tkazgich orqali o‗tib bir
suyuqlikning suyuqlanishi va ikkinchi suyuqlikning quyuqlanishi
osmos
holati
deb ataladi. Tajribamizda osmotik suyuqlik bo‗lib, tashqaridagi qandli eritma
hizmat qildi va u hujayra ichida suvni o‗ziga so‗rib oldi. Suvning xarakati
oqibatida hujayra ichida suv bosimining kamayishi sitoplazma membranasini
hujayra qobig‗idan ajralishiga va uni qisman burishishiga olib keladi.
Natijada sitoplazma qopchasi osmotik so‗rilish oqibatida kichrayib so‗rilishi
kuchaygan sari uning burishishi ham kuchayadi va nihoyat hujayra o‗rtasida
g‗ijimlangan kichkina bo‗lakchaga aylanadi. Sitoplazmaning bunday buralish
jarayonini
Do'stlaringiz bilan baham: |
