|
«Мальтус ва Россия»
асарида (1927)
фандаги реакцион оқимларга кескин зарба берди ва
агрокимё, деҳқончилик ҳамда ўсим ликш унослик фан-
ларининг ютуқлари асосида озиқ-овқат маҳсулотлари
микдори янада тез суръатлар билан кўпайиб бориш ини
кўрсатди.
Д. Н. П ряниш ников академик В. Р. Вильямс томони
дан илгари сурилган деҳқончиликнинг «ўт-далали» ти
зими мамлакатда дон ялпи ҳосилини кескин камайти
риб ю б ориш ини, алмашлаб э к и ш н и тўғри таш кил
қилиш ва ўғитлардан унумли фойдаланиш асосидагина
аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўла таъмин
лаш м ум кинлигини таъкидлади.
Академик Д. Н. П ряниш ников таълимоти асосида
чопиқгалаб экинлар етиштиришда минерал ўғитларни
қўллаш (айниқса Марказий Осиёнинг сугориладиган
майдонларида) «аввал битта бош оқ ўсган ерда учта
бош оқ етиштириш им конини берди» ва регионимизда
деҳцончиликни янада тезроқ ривожланишига туртки
бўлди. Олим цаламига мансуб
«Агрохимия»
асари цайта-
қайта чоп этилди ва хорижий тилларга таржима цилин
ди, ёзиб қолдирган 400 дан ортиқ илмий асарларининг
аксарияти жаҳон миқёсида эътироф этилди.
П. С. Коссович
(1862— 1915) ўсимликлар аммиак шак
лидаги азотни тўғридан-тўғри, нитрат ҳолатига ўтмас-
дан ҳам, ўзлаштира олиш ини исботлади.
К. К. Гедройц
(1872— 1932) ўз илмий фаолиятини
тупроцларнинг сингдириш цобилиятини ўрганишга
қаратди, сингдириш турларини аницлади ва уларни
бошқариш қонуниятларини ишлаб чикди. 1911 йилда
тупроцларнинг потенциал нордонлигини кашф қилди
ва уларни оҳаклаш нинг назарий асосларини яратди.
И. С. Шулов, Д. А. Сабинин, А. А. Шмук
каби бир
цатор тадқиқотчилар ҳам агрокимё фанининг ривожла
нишига муносиб ҳисса қўшдилар.
Узбекистонда агрокимё фанининг юксалиш босқичлари
Ўрта О сиёнинг қадимий деҳқончилик маркази —
Хоразмда милоддан аввалги V I—V минг йилликларда
ерларни бостириб сугоришга асосланган ўзига хос дех
кончилик маданияти юзага келди. К е й и н р о қ Зарафшон
водийси ва Бухоро ҳудудида дехкончилик билан шуғул-
ланган аждодларимиз бостириб суғориш ўрнига ариқ-
лардан фойдаланиш, бирмунча мураккаброқ иш цурол-
ларига ўтиш, махаллий ўғитлардан фойдаланишни йўлга
қўйдилар. Тупроцларни қўш ҳўкиз қўшилган сўқалар
ёрдамида ҳайдалиши, подаларда қорамоллар сонининг
ортиши (жами моллар сонининг 28—29 фойизи), бу
н и н г яққол далилидир. Гўнгдан фойдаланиш натижаси
да қадимий сугориладиган тупроцлар таркибидаги гу
мус м и ц д о р и 0 ,8 0 — 1—02 %га е тга н , ц а й с и к и ,
неоантропоген тупроцлардагидан 0,46—0,50% зиёддир.
Ўрта Осиёда суғорма деҳцончилик тарихи 7—8 минг
йилларни ташкил цилгани ҳолда, ўсимликларнинг озиц
ланиши ва ўғитлардан фойдаланишга оид маълумотлар
ҳозирги кунга цадар яхши ўрганилмаган.
Бую к цомусий олим Абу
Райҳон Муҳаммад ибн
Аҳмад Беруний (973—1048)нинг машҳур «Китоб-ул ж а-
моҳир фи маърифатил жавоҳир» асари она ж инс ва
тупроқ хоссаларини ўрганиш бўйича сақланиб қолган
асосий қўлланма ҳисобланади. Унда тупроқ она ж инс
н и н г нурашидан ҳосил бўлиши, унинг минерал қисми
табиат ва ўсимликлар ҳаётида муҳим ўрин тутиши таъ-
кидланган.
Тахминан
XV
асрда ёзилган «Зироатнома» («Фан-и
кишту зироа»)да дехдончиликка оид м инг йиллик маъ
лумотлар умумлаштирилган. Асарда маҳаллий ўғитлар
экинлар ҳосилдорлигини оширишда муҳим воситали-
ги, қўй ва эчкилар гўнги ни нг от гўнгидан афзаллиги,
чўчқа гўнги тупроққа киритилса, турли иллатлар юзага
келиши таъкидланган. Аждодларимиз «нурийи — маҳ-
лут» (компост) тайёрлаш учун гўнг, ариқ ва зовур
тупроқлари, чириган қамиш, хашак ва барглар, эски
девор ва том тупроқлари, ахлатлар, кул, ачиган мева-
чевалар, чарм ва кийгиз қолдиқлари ҳамда суяк талқо-
нидан фойдаланганлар. Сақлаш жараёнида ҳаво ва ёғин-
сочин таъсирида «нурийи-маҳлут» таркибидаги о зи қ
моддалар м иқдорининг камайиши ҳам улар эътибори-
дан четда қолмаган. «Зироатнома»дан илгарироқ ёзил
ган «Дастури кишварзон» («Деҳқонларга йўриқнома») ва
«Кидюрнома» («Боғдорчилик ҳақида китоб») каби қи м -
матбаҳо асарлар бизгача етиб келмаган.
Ўрта Осиёда деҳқончилик (шу жумладан агрокимё)-
нинг XX асргача булган тарихини яратиш мутахассис-
лар олдига қўйилган муҳим вазифалардан бири ҳисоб-
ланади.
Туркистонга минерал ўғитлар 1906 йилда келтирил
ди ва улар устида дастлабки тадқиқотлар Р. Р. Шредер,
М . М . Бушуев ва И. К. Негодновлар томонидан амалга
оширилди.
Қовунчи (ҳозирги Янгийўл)да ўғит қўллаш станция-
сининг очилиши ўсимликлар озик^аниш ини ўрганиш
борасида илмий-тадқиқот ишларини кенг қулоч ёйи-
шига ёрдам берди. Станция фаолияти А. И. Курбатов,
Д. А. Сабинин, Е. А. Жориков, Б. П. М ачигин, В. Н.
М андригин, И. Т. Чернов каби таниқли тадқиқотчилар
номи билан боғлиқ бўлиб, улар Ўрта Осиё тупрок,лари-
да ҳам азотли ўғитлар ижобий натижа беришини исбот-
ладилар.
Ўзбекистонда агрокимё фанининг ривожланишида
1920 йилда Ўрта Осиё Давлат университети қошида
ташкил этилган Тупроқшунослик институти ва 1 9 2 9 -
30 йилларда очилган ўғит бўйича илмий тадқиқот инс
титути ҳамда Пахтачилик илмий-тадқиқот институтлари
ў з и г а х о с ў р и н т у т а д и . 1 9 3 0 — 3 6 й и л л а р д а П а х т а ч и л и к
и л м и й - т а д қ и қ о т и н с т и т у т и в а у н и н г М а р к а з и й ў ғ и т в а
а г р о т у п р о қ ш у н о с л и к с т а н ц и я с и т у п р о қ - а г р о к и м ё в и й
х а р и т а н о м а л а р н и т у з и ш ҳ а м д а ў ғ и т л а р с а м а р а д о р л и г и -
н и о ш и р и ш ю з а с и д а н к е н г к ў л а м д а т а д қ и қ о т л а р ў т к а з -
д и . Ш у м а қ с а д д а ф а қ а т 1 9 3 5 й и л н и н г ў з и д а
Do'stlaringiz bilan baham: |
