Б. С. Мусаев а г р о к и м

Колумелпа
ва 
Гесиод 
асарларида деҳқончиликка оид айрим масалалар баён 
қилинган.
«Ўсимликлар қандай қилиб ва нима билан озикда- 
нади?» деган саволга биринчи бўлиб эрамиздан аввалги 
IV —I I I асрларда яшаган бую к ю нон мутафаккири 
Арес­
ту
тўғри жавоб берди. У усимликлар керакли о зи қ мод­
даларни тупрокдан илдизлари ёрдамида ўзлаштиради 
деган хулосага келди.
У н и н г иқтидорли шогирди 
Феофраст
устозига кар­
ши ўлароқ, усимликлар фақат яшил барглари орқали 
озикданади, илдизлар эса, ўсимликларни 
субстратда 
тутиб туриш учун хизмат қилади деган ғоя асосчиси 
эди.
Мазкур и кки таҳмин (гипотеза) кейинчалик Усим­
ликлар озиқланишидаги битга жараённинг и к к и томо­
ни — илдиздан (минерал) ва ҳаводан (фотосинтез) 
озикданиш ларнинг ривожланишига асос бўлди.
Милоддан аввалги I I асрда римлик 
Катон
«Деҳқон- 
чилик» асарида «тупроқ унумдорлиги нима?» деган са­
волга «ерни юмшатиш, юмшатиш ва гўнглаш» деб жа­
воб берди.
Эрамиз бошларига келиб айрим экинлар (сабзи, 
карам, буғдой, то к ва бошқалар)ни ўғитлашга оид мах­
сус асарлар ёзилди 
(Колумелпа).
Ш у асосда ўсимликларнинг озикданишига оид маъ­
лумотлар аста-секин тўплана борди.
Қадимги файласуфлар сув, ер, ҳаво ва олов (ҳарорат 
ва ёруғлик) ўсимликларнинг асосий ҳаётий омиллари 
эканлигини таъкидлагани ҳолда тупроқлар таркибида 
«ёғ» уларни семиртиради, «семиз» тупрокдар эса унум­
дор бўлади деб ҳисоблар эдилар. Бу ф икр кейинчалик 
Усимликларнинг 
чиринди билан озиқланиши
назариясига 
асос бўлган бўлса, ажаб эмас.
Европада черковнинг реакцион таъсири ўрта аср­
ларда ўсимликлар озикданиш ини ўрганиш им конини 
бермади, тадқиқотчилар кўп р о қ «Ой нурини гўнгнинг 
самарадорлигига таъсири»ни ўрганиш билан шуғуллан- 
дилар, холос.
Фақат 1563 йилда 
Бернар Палисси
(1510— 1589) «Қиш -

---

л о қ хўжалигидаги турли тузлар ҳақида трактат» номли 
асарида «гўнгнинг ўғит сифатидаги аҳамияти таркиби­
даги сомон ва пичан қолдиқларининг чиришидан ҳосил 
бўладиган туздадир» деб таъкидлади. Фикрларни давом 
эттириб, «якказироатчилик шароитида ҳосил билан туп­
рокдан тузл а р н и н г ч и қи б ке тиш и натижасида ҳо- 
силдорлик пасаяди. Ш у боис тупроқни ўғитлаш, бирон 
йил дам бериш, ҳеч бўлмаса, ғалла сомонларини дала­
н ин г ўзида ёқиб юбориш лозим» — деган хулосага кел­
ди.
Бу — тупрок, минерал моддалар манбаи деб эъти­
роф этилган тўғри ёзма маълумот эди. Б. Палиссининг 
фикрлари замондошлари ва кейинги тадқиқотчилар то­
монидан қўллаб-қувватланмади.
Ўсимликлар озиқланиши ҳақида тўғри ва нотўғри 
талқинларнинг юзага келиши фанининг ривожлани- 
ш ини бир неча юз йил орқага суриб юборди.
Масалан, 
де Серр
(1600) Палиссига қарш и ўла- 
роқ, «гўнг ўзидан ажратадиган иссиқлик билангина 
ўсимликларга ижобий таъсир кўрсатади» — деб таъ­
кидлади.
Ўтган асрларда у ёки бу ғоянинг омма орасида кенг 
тарқалмаслиги ва тезда эътироф этилмаслигини тадқи- 
қотларда микдорий анализ қўлланилмаслиги билан изоҳ- 
лаш мумкин.
Ўсимликларнинг «сув билан озиқланиши» назарияси. 
Ян Баптист Ван-Гелшонт
(1579—1644) беш йил да­
вомида бошланғич оғирлиги маълум бўлган тол ниҳо- 
лини маълум микдор (200 фунт) тупроқ тўлдирилган 
идишда, фақат ёмғир суви билан суғориб, тажриба 
ўтказди. Беш йилдан кейин (1629) ниҳолнинг оғирли- 
ги қарийб 33 марта ошгани ҳолда 
(164 фунт 2 унция), 
идишдаги тупроқнинг массаси атиги 2 унцияга ка- 
майганлиги маълум бўлди ва у ўсимликларнинг озиқ- 
ланиши учун фақат сувнинг ўзи етарлидир деган ху­
лосага келди.