Б ой аёл / т ар ж и м о н : а зи зб е к а ҳ м ад ж ан о в Т

“Эркатойлар Ёқимтойлар Лоқайдлар”
Келинг, баъзи сармоялаш асбобларини тоифаларга бў- 
лишга ҳаракат қилиб кўрамиз, - таклиф киритдим мен. -
Мана мисол учун акциялар.
- Агар мен акцияларни кўп мухдатга ушлаб туришга ол- 
сам, улар ёқимтой йигитча, - деди Пэт. -Ч у н к и мен уларнинг 
доимий равишда котировкаларини текшириб, компаниянинг 
муваффақиятларидан хабар олиб тураман.
- Агар сен дей-трейдинг билан шуғуллансанг-чи? — 
сўрадим мен. — Унда акцияни оласан-да, ўша куни сотасан. 
Сотувгача уларни икки соатча ушлаб туриш мумкин.
- Бу ҳолатда у эркатой бўлади, - жавоб берди Трейси, - 
чунки уларни кун бўйи кузатиб туриш керак. Улар жуда кўп 
эътиборни талаб қилади.

---

- Чиройли изоҳ, - қўшилдим мен. - Унда мен узоқ муд 
Датли акцияларни “Ёқимтойлар” устунига, бир кунлик акци 
яларни эса “Эркатойлар” устунига ёзаман. Опционлар ҳақп 
да нима дейсиз?
- Мен бу борада тўла маълумотга эгаман, менимча, бу 
ерда йўланиш бор. Агар опцион олти ойдан ошиқ муддат- 
ли бўлса, унда сизнинг ихтиёрингизда олишга ёки сотиш т 
ярим йил муддат бўлади, унда бу “ёқимтой”. Сиз унинг орти- 
Дан доим кузатиб турасиз, аммо унчалик шижоат кўрсатиш- 
нинг ҳожати йўқ. Агар сиз опционларни ўша куннинг ўзида 
сотиб олиб, шу куни сотсангиз, унда бу опционлар “эркатой” 
тоифасига киради, чунки ҳар дақиқада котировкаларни тек- 
шириб туриш лозим. Тан оламан, бундай “эркатой” бироз 
асабийлашишга ҳам сабаб бўлади, - жавоб берди Пэт.
- Кўчмас мулк сармояси ҳам турлича бўлади, - аҳамият 
қаратди Трейси. - Тўғри, агар мен ижара ҳуқуқили мулкни 
сотиб олишга дугонамга пул қарз берсам ва у билан ҳар ойда 
тўланадиган фоизлари кўрсатилган қарз ҳужжатини тўлдир- 
сак, пулнинг ҳаммасини қайтармагунча бу сармоялаш тои- 
фаси ёқимтой тоифасига кириши мумкин. Агар у мулкдан 
нотўгри фойдаланиб, менга фоизларни тўлай олмаса, бир оз 
таваккалчилик бўлади. Агар у билимдон сармоядор бўлиб, 
ўз ишини билса, унда таваккалчилик оз бўлади.
- Агар у қарз ҳужжати бўйича тўловни бермай тўхтатса, ! 
“ёқимтой йигитча” ёқимсиз эркатойга айланади! - деб кулди 
Лесли. - Сенинг маблағлаштиришинг катта эътиборни талаб 
қила бошлайди.
- Эллик хонадонли ижара ҳуқуқили катта уй, у тўки- 
либ боряпти, ярмида одам истиқомат қилмаяпти, бунга нима 
дейсизлар? - сўрадим мен.
Эркатой! - баралла жавоб беришди дугоналарим.
- Нимага?
Агар у таъмирталаб ва йиқилиш арафасида бўлса, яна 
ярми бўш бўлса, уни даромад берадиган ҳолатга келтириш 
учун кўп куч ва вақт ажратиш керак, - деди Пэт. - О-хо..!
Э 
т мен тушуняпманки, нимага дугонамнинг ўз эри билан
178

---

муноеабатлари унчалик яхшимаслигига: у эркатойга тур- 
мушга чиққан экан-да. Уйнинг ҳолати яхшилангандан кей- 
ин у “эркатой”дан “ёқимтой”га айланиши мумкин. Унга яна 
ўшандай эътибор қаратиш керак, аммо бир мунча озроқ.
- Яхши! - дедим мен Леслининг мулоҳазасига қойил қо- 
либ.
- Манфаат фондлари-чи? - сўради Лесли.
Трейси жилмайиб деди:
- Уларни “лоқайд” деган бўлардим. Мен уларга бирор 
яхшиликни кутиб пул қўяман. Натижа йўқ, лекин улар дои- 
мий равишда комисионларини олиб туришади.
- Қўшиламан, - жавоб бердим мен. - Бунга нафақа ре- 
жаси - 401(к)ни ҳам қўшса бўлади. Сен пулни қўясан, вақт 
ўтяпти, аммо ҳеч нарсадан дарак йўқ.
- Мен ер майдонларини “ёқимтой” деган бўлардим, - 
деди Трейси. — Ишончли маблағлаштириш... Алоҳида эъти- 
борга муҳтож ҳам эмас, баъзан атрофга назар ташлаб қўй- 
илса, бўлгани. Дўкон ёки офис учун бино қуришга ер сотиб 
олсанг, унга катта куч ва вақт сарфлашингга, нималардир 
ўқиб-ўрганишингга тўғри келади, бу маблағлаштириш осон- 
ликча эркатойга айланиши мумкин.
- Яна нималарни “лоқайд”га киритишимиз мумкин? -
сўради Пэт.
- Ўзинг нима деб ўйлайсан? — унга мурожаат қилдим.
- Омонат ҳисоб рақами маблағлаштиришга кирадими? -
сўради у. - Ахир, у ерда ҳеч нарса содир бўлмайди-ку. Пулни 
қандай қўйган бўлсанг, ўшандай ҳаракатсиз ётаверади. Та- 
ваккалчилик нол.
- Ажойиб намуна, - қўшилдим мен.
- Депозит сертификалари ҳам “лоқайдлар”.
- Олтин ва кумуш-чи? — деди Трейси.
- Агар мен олтин ва кумуш сотиб олсам, уларни “ёкимли 
болалар” деб атаган бўлардим, - дедим мен. - Мен нархлар- 
ни кузатиб турардим, бунда менинг сармоям ҳеч қаёққа ке- 
тиб қолмайди, худди “эркатой” сингари.
Пэт хулоса чиқарди:
179

---

- “Эркатой” сармоялаш омадсизликка айланиши мум 
кин, агар сен нима қилаётганингни тушунмасанг. Шуншм 
учун ҳам бу ерга йиғилганмизки, куйиб қолмаслик 
учун 
нима қилишимиз керак?
- Жуда тўғри, айтишим керакки, ҳеч ким муваффақм 
ятсизликдан суғурталанмаган, - аниқлик киритиб дедим
- Қанча кўп ўқиб-ўргансанг, шунча оз хатоларнинг зарари 
тегади.
- Яна бир нарса, - деди Лесли. - Биз бизнесни сармоя 
лаш ҳақида гаплашмадик.
- Гап бегона ёки ўзинг шуғулланаётган бизнесингнм 
сармоялаш ҳақида кетяптими? - аниқлаштирдим мен.
- Айтайлик, олдиндан бўлган бизнесга шерикчили!» 
нуктаи назаридан пул қўйяпман, у ишларда ўзим ҳам қатна- 
шаман, - жавоб берди Лесли.
- Мен бундай саволга олдин дуч келмаган эканман, -] 
Деди Трейси. — Ўйлашимча, бизнесни сармоялашнинг бир 
неча услублари бор. Мисол учун акам дўстининг бизнесига 
пул тиккан, лекин у ишларда ўзи қатнашмайди. У шунчаки 
бошланғич маблағни берган ва қанақадир даромад олмоқчи. 
Мен бундай сармоялашни “ёқимтой” деган бўлардим. Биз- 
нес билан шуғулланаётган одам ўз ишини билиши керак, деб 
ўйлайман.
- Агар унда малака бўлмаса, керакли билим йўқ бўлса, 
мен бу маблағлаштиришни “эркатой” деб айтган бўлардим,
- дедим мен.
- Агар пулларни ўз ишингиз учун тиксангиз-чи, унда 
нима? - деди Лесли.
“Эркатой”, - деди Трейси. — Кўп эътибор, вақт ва куч та- 
лаб қилади. Мен буни “эркатойлар” рўйхатига ёзган бўлар- 
дим!
ФАОЛ ВА СУСТ САРМОЯДОРЛАР
- Биз энг керакли масалага келдик, - гап бошладим мен. ■
- Икки турдаги сармоядорлар бор: фаол ва суст. Агар сиз
180

---

I ирмоядорлик молиявий озодлик билан таъминлашини иста- 
сангиз, фаол бўлишингиз керак. Менда манфаат фондларига 
на нафақа режаларига қарши бирор нарса йўқ, аммо молия- 
ний мустақиллик кўп нарсани талаб килади.
- Қайси сармоялаш фаолрок ва қайсиниси сустрок эка- 
нини қандай аниқлаш мумкин? - сўради Пэт.
- Агар пулларингизни бошқа бировга сиз учун қўйиши 
учун 
берсангиз ва у ишда ўзингиз иштирок этмасангиз, бу 
суст 
маблағлаштиришга киради. Пулни бердингиз... ва уч- 
рашгунча хайр! Фаол сармоядор эса ўз маблағини ўзи қўяди 
на жараённи кузатиб туради, - деб тушунтирдим.
- Ижара ҳукукили кўчмас мулкни сотиб олиб, у билан 
шуғулланган одам фаол сармоядор бўлади, - деди Трейси.
- Тўғри, - дедим мен.
- Тасаввур уйғоняптики, ҳамма “эркатой” сармоялашлар 
фаоллар, - деди Лесли. - Аслида ҳам ҳамма эркатой эрка-
клар ўта фаолликлари билан ажралиб туришади.
—, Кўпгина сармоялашлар - “ёқимтой”лар ҳам фаол бў- 
лишади, фақат бир озгини камроқ, - қўшиб қўйди Трейси.
- “Лоқайд”лар умуман юз фоиз суст бўлишади, - деди 
Пэт.
- Манфаат фондлари ва нафақа режаларини суст сармо- 
ялашлар деб атаган бўлардим, - деди Лесли. - Биз шунчаки 
пул қўямиз ва ўзимиз ҳеч нарса қилмаймиз.
- Менимча, баъзи акцияларни ҳам суст сармоялаш қа- 
торига қўшсак бўлади. Кўп танишларим пулларини акция 
сотиб олиши учун биржа маклерига ишонишади ва у қандай 
акцияларни сотиб олиш ҳамда сотишни маслаҳат беради. 
Сармоядор ўзи жараёнда фаоллик кўрсатмайди. У акция ко- 
тировкаларини кузатиб туриши мумкин, лекин компанияда 
нима бўлаётганидан хабари бўлмайди.
- Агар сиз дўконнинг оддий ғазначиси маслаҳати билан 
акция сотиб олсангиз, бу суст маблағлаштириш бўлади, - де- 
дим мен.
- Кўп йиллар олдин биз суғурта полиси сотиб олгандик, 
агент уни сармоялаш, деди. Аммо у суст сармоялаш, чунки
181

---

биз ҳеч нарса қилмаяпмиз. Тўғрисини айтсам, мен бу полис 
ҳақида ҳеч нарсани тушунмайман, - тан олди Трейси.
Пэт хулоса қилди:
- Демак, сен бирор нарсани сотиб олиб, шкафга беркит- 
санг ва сотишингга қадар у ҳакда унутсанг, бу - суст сармо- 
ялаш. Биржа маклеримиз эримга қўнғироқ қилиб, пулнинг 
қанчадир қисмини биз билмаган қайсидир акцияни сотиб 
олиш учун тўлов қилишига маслаҳат берса, биз суст сармо- 
ядор бўламиз. Кимнингдир бизнесига пул ташласак ва шун- 
чаки фоиз олиб юрсак ҳам, шундай.
- Тушунарли, - деди Лесли. - Энг яхши сармоядорлик бу 
- кўчмас мулк. Агар уйни сотиб олиб, уни таъмирлаб, ижа- 
рага берсам, мен фаол сармоядор бўламан. Агар савдо мар- 
казини сотиб олиб, савдо жойларини ижарага берсам, мен 
ўзимни ўта фаол тутган бўламан, - деб кўшиб ҳам қўйди.
- Аммо агар сен ипотека сармоядорлик трас акциялари- 
ни сотиб олсанг (бу манфаат фондига ўхшайди, факат кўч- 
мас мулкка тааллукди) ва ўз улушингни сотиб юборишга ахд 
қилмагунингча уни унутсанг, унда ҳам суст сармоядор бўла- 
сан, - дедим мен.
Пэт сўраб қолди:
- Агар мен акциялар олди-сотдисини ҳар куни амалга 
оширмай, компаниянинг ишлари билан астойдил қизиқсам 
ва пулга олаётган қиммат қогозларнинг баҳоси билан доим 
танишсам, ҳамиша улар ҳақида билиб, хабардор бўлиб тур- 
сам, фаол сармоядор бўламанми?
- Уйлашимча, фаолликка яқин бўласан, - жавоб берди 
Трейси. - Агар сен доим уларга аралашиб юрсанг, бу ҳолат- 
да ахборот тўпласанг, сени фаол сармоядор деса бўлади. Ҳа, 
баъзи бир дангасалар сингари улар учун бошқалар қарор 
қабул қилишларига изн берганларга қараганда сен, албатта, 
фаол сармоядор ҳисобланасан.
- Яхши мулоҳаза, - мақтадим мен. - Шахсан мен бил- 
маган нарсангизга пул тикмаслигингизни маслаҳат бераман. 
Шунинг учун ҳам фаол сармоядор бўлиш керак, пулнинг сиз 
учун ишлашига эришишингиз лозим, токи у кўпроқ даромад 
келтирсин.
182

---

—
Тушунишимча, мен бизнесни сармоялаш ҳақидаги са- 
волимга жавоб олдим, - деди Лесли. - Мен бизнесга эгалик 
қилиб, уни бошқариб, фаол сармоядор бўла оламан. Биров- 
минг бизнесига пул тикиб, унинг фаолиятида қатнашиб ҳам 
<|)аол бўламан. Аммо бунда мен компанияда ишлашим ёки 
унинг фаолиятини четдан кузатиб тура олганим учун камроқ 
(|>аоллик кўрсата оламан. Ниҳоят, мен бегона бизнесга пул 
тикиб, унга ҳеч қандай бошқа дахллигим бўлмаса, демак, бу 
суст сармоялаш.
ХУЛОСА ҚИЛАМИЗ
— Мана мен нимани тушуниб етдим, - деди Трейси, - уч 
гурдаги эркаклар ва уч турдаги сармоялаш бўлади: эркатой, 
сқимтой ва лоқайдлар. Агар сиз жараёнга пулнинг ўзини 
берган бўлсангиз, суст сармоядорлик бўлиши мумкин. Агар 
жараёнга катта куч ва кўп вақт ажратсангиз, сармоядорлик 
<[)аол бўлади. Асосийси фаол ва суст бўладиган нарса сармо- 
ядорлик эмас, сармоядорнинг ўзи!
— Тўғри хулоса, - мақтадим мен. — Қўшимча қилмоқчи- 
ман: мен сармоядорликнинг у ё бу механизми яхши ёки ёмон 
демайман. Сармоядорликда муваффақиятга эришиш учун 
ундаги ҳамма устунлик ва камчиликларни билиш лозим. 
Ўзингиздан сўраб кўринг: “Менинг сармоялашимда қандай 
таваккалчилик ва қанча даромад бор? Нафақага чиққандан 
сўнг манфаат фондлари ҳисобига яшашни кутиб ўтирманг. 
У бунинг учун ташкил қилинмаган. Ўз навбатида кўчмас 
мулк ижарасини ҳам ўз ҳолига ташлаб қўйиб бўлмайди. Ре- 
жаларингизга мос келадиган сармоялашларни танланг. Ва 
унутманг: агар молиявий мустақил бўлмоқчи бўлсангиз, сиз 
нафақат сармоядор бўлишингиз, балки фаол сармоядор бў- 
лишингиз керак.
183

---

г 
—
ь
ЙИГИРМАНЧИ БОБ