B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

1 Y.O.Komenskiy. 
Buyuk didaktika. Т ., „O 'qituvchi". 1 9 7 5 -y.
123

---

b o 'l a j a k r a s s o m -p e d a g o g la r g a y e tk a z ib b eriladi. S h u n i n g d e k , 
tasviriy s a n ’atni o'qitish uslubiyoti kursi o 'z in in g uslub va p r in ­
siplarini tasviriy s a n ’at o 'qitu v ch ilarig a q a to r uslubiy m aq olalar, 
adab iyo tlar orqali yetkazib b e rm o q d a . Tasviriy s a n ’atni o'qitish
uslubiyoti bilan O 'z b e k isto n Pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot 
instituti, N iz o m iy nom li T o sh k e n t davlat pedagogika universiteti, 
N a m a n g a n va Buxoro davlat universitetlarining rassom -pedagog 
olimlari sh u g 'u lla n ib kelm oqdalar.
M a k ta b d a tasviriy s a n ’atni o 'q itis h uslubiyoti j a h o n p edago- 
gikasi va psixologiyasi to 'p la g a n tajribalariga tayangan holda, tak o - 
m illashgan ish tajribalaridan u n u m li foydalanib olib b o rilm oq da. 
O 'q u v c h ila r g a tasviriy s a n ’at b o 'y i c h a b i lim - m a la k a b e ris h d a
ularning yoshi, bilimi, iste’dodi, qiziqishi albatta hisobga olinadi. 
B i n o b a r i n , j a h o n p e d a g o g i k a s i n i n g a t o q l i n a m o y a n d a l a r i
Y .O .K o m e n sk iy , G .P esta lotsi, K .D .U sh in sk iy va N .R ostovsev, 
V .K u z in , E .S h o r o x o v , R . H a s a n o v kabi p e d a g o g - o l im la r n in g
ilmiy ta d q iq o tla ri asosida m a k ta b tasviriy s a n ’ati o 'q u v p re d - 
metini o 'q itish , unga qo'yiladigan talablar sistemali am alga oshirib 
kelinm oqda.
4 .1 . TASVIRIY SA N ’ATNI O 'Q IT ISH N IN G
TARIXIY TARAQQIYOTI
Chet ellarda tasviriy san’atni o'qitish uslubining
tarixiy taraqqivoti
M a 'lu m k i, rasm chizish ba rc h a j a h o n xalqlari hayotida ju d a
q a d im d a n shakllanib, u sa n 'a t h a m d a m ad aniyatn ing eng m u k a m -
mal va d o im iy m ash g 'u lo ti hisoblangan.
S h u b o is d a n h a m j u d a q a d i m d a n bu m a s h g 'u lo tn i rivoj- 
lantirish va takom illashtirish b a rc h a xalqlarda sistemali am alga 
oshirib kelingan. Bizgacha yetib kelgan eng qadim gi qo yatosh 
rasmlari o d a m l a r rasm chizish bilan ibtidoiy j a m o a dav rining
paleolit yoki qadim gi tosh a srid an o q sh u g 'u lla n a boshlaganligidan 
dalolat beradi. Fransiya, Ispaniya, Old Osiyo, O 'r ta O siyodan
5— 10 m ing yillik rasm lar topilgan, ularning yaratilganiga 5— 10 
m ing yillarcha b o 'lg an.
1 24

---

M a 'lu m k i, e ra m iz d a n avvalgi 3 m inginchi yillarda od a m la r 
mis, qalay, q o 'r g 'o s h in va ruxni eritib, u n d a n b ro n z a olishgan. 
B ron zad an yasalgan b u y u m la r ju d a chiroyli qilib bezatilgan. Bu 
dav rd a ishlangan b u y u m lardag i rasm la r o d a m l a r rasm chizish 
bilan jiddiy shu g'u llanganliklaridan dalolat beradi.
T a r ix d a n m a 'l u m k i, ja m iy a t ta ra q q iy o ti S h a rq m a m la k a t-
larida, ju m la d a n , Misrda a n c h a tez va a n c h a o ldin roq boshlangan.
Q adim gi Misrda grafika va rasm chizish s a n ’a tn in g bir turi 
sifatida shakllanib, ju d a erta taraqqiyot yo'liga ch iqib oldi.
Q adim g i M isrda tasviriy s a n ’at, adabiyot va m e ’m orchilik 
kuchli taraq qiy etdi. Bu yerda rasm chizish, grafika ishlari avlod- 
d a n a v lo d g a o ' t i b keldi. K e y i n c h a l ik esa bu s o h a d a k ich ik
m aktablar tashkil etila boshlandi.
H aqiqiy rasm chizish m aktablari eng avval M isrda, so'ngra 
H in d isto n d a va Xitoyda tashkil etildi.
Bu m ak tab larda asosan yer o 'lc h a s h , y o'l, kanal va binolar 
q u ris h rejasini tu z is h , c h i z m a l a r c h iz is h , b u y u m la r g a badiiy 
bezak lar ishlash o'rg atila r edi.
Q a d im g i M isrda b e lg i-y o zuv la r (ie rogliflar)ning yaratilishi 
tasviriy s a n 'a tn in g ya n a d a tez rivojlanishiga i m k o n beradi (era ­
m izd an avvalgi IV— III 
m ing yillik). C h u n k i, bu belgi-yozuv- 
larda bir b u y u m n in g n o m in i anglatish u c h u n h ar biriga alo hid a- 
alohida rasm ishlanishi kerak edi.
S h u n in g u c h u n Q a d im g i M isr m ak ta b la rid a rasm chizish 
har bir kishini doim iy m ash g 'u lo ti b o 'lgan . M a k ta b la rd a ham
eng k o 'p m ash g 'u lo t rasm chizishga ajratilgan.
Q adim g i Y u n o n is to n d a h a m rasm chizish m aktablari ju da 
e rta ta s h k il t o p g a n va 
asosiy e ’t ib o r ta b ia tn i c h iro y li qilib 
tasvirlashga qaratilgan. R a sm la r sim m etriy a, m a te m a tik hisob, 
nisbatlar nazariyasi asosida chizilgan.
Q adim gi Y u n o n is to n d a Sikion, Efess, Fivan kabi rasm m a k ­
tablari s h u h r a t q o z o n g a n b o 'lib , u larn in g h a r biri o 'z ig a xos 
y o 'n a lis h d a va uslublarda faoliyat k o 'rsa ta r edi. U la rd a n ayrimlari 
na tu ra liz m uslubida ishlasa, boshqalari badiiylik, y a ’ni rasmni 
iloji b o ric h a nafis, nozik qilib ishlash uslubida ijod qilgan. Bu 
m ak ta b la rd an Pamfil, M elantiy, Pavziy, Appelass kabi m ash h u r
125

---

rassom lar yetishib chiqdilar. Keyinchalik bu rassom lar h a m o 'z
m a k t a b la r in i tash k il e td ila r . Q a d im g i Y u n o n tasviriy s a n 'a t
m aktablarid a o 'q ish a n c h a qiyin edi. C h un k i, bu m ak ta b d a o'q ish
u c h u n yuqori darajadagi iste’d o d egasi bo'lish bilan birga, katta 
m iq d o r d a pul h a m t o 'l a n a r edi. M asalan, Pamfil t o m o n i d a n
ochilgan Sikion m aktabiga kirib o 'q ish u ch u n 26 kg 196 g ra m m
oltin to 'la n a r , o 'q ish esa 12 yil davo m etar edi.
Q a d im g i y u n o n l a r n i n g b u y u k allom a si b o 'l m i s h A r a s tu , 
„ R a s m fani u m u m t a 'li m fanlari b o'y ich a 1-bosqichda turadi va 
b a r c h a f a n l a r n i o ' r g a n i s h d a a s o s iy vo sita b o ' l a d i " , — d e b
t a ’kidlagan e d i . 1
Q a d im g i R im d a tasviriy s a n ’atga e ’tib o r yuksak d a ra ja d a
b o 'lg a n , b a rc h a badavlat oilalar rasm chizish bilan m u n ta z a m
ravishda s h u g 'u lla n a r edilar. C h u n k i rasm chizishni bilm aydigan 
shaxs va oila m adaniyatsiz hiso blanar edi. H a tto rasm chizishni 
bilm aydigan, uni o 'r g a n m a g a n shaxslarni ruhan so g 'lo m em as, 
deb hisoblashar edi.
H a tto Sezar z a m o n id a rasm chizishni bilm aydigan shaxslar 
yetuk dara jad a „ riv o jla n m a g a n ", degan xulosa bilan m a s ’uliyatli 
davlat ishlariga qabul qilinm agan. Shu boisdan ba rc ha badavlat 
oilalar farzanglariga, eng a w a l o , rasm chizish o 'rg atila r edi.
Sezarning o'zi h am yetuk rangtasvirchi rassom, Aktavin Avgust 
esa m e ’m o r-ra s s o m bo'lganligi h am b e jiz em a s. H a q iq a td a n h a m , 
rasm chizishni bilm aydigan lar shakllarni, ranglarni h a m d a nis- 
batlarni t o 'la farqlay olmaydilar.
U m u m a n , e ra m iz d a n avvalgi 11— 1 asrlarda Y uno n isto n va 
Rim da tasviriy s a n ’atga e 'ti b o r g 'o y a t yuksak bo'lgan. Shu boisdan 
ham qadim gi d u n y o tarixida „Avgust Rimni toshda olib, m a r- 
m arda to p sh ir d i" , — degan ibora mavjud.
E ra m izn in g XV—XVI asrlarida ltaliyada „ U y g 'o n is h davri" 
hukm ro nlik qildi. XV asr Italiya u c h u n taraqqiyot davri bo'ldi. Bu 
davr ha qid a italiyalik s a n ’a tsh u n o s rassom Jorj Vazari „lta liy a d a