B. N. O r I p o V u o 'K 372. 874(075) квк

Nazorat savollari
1. Badiiylik deganda nimani tushunasiz?
2. Badiiy bezatishni qanday tasaw ur qilasiz?
3. N arsa va buyum larni badiiylashtirish (stilizatsiya) ning m a ’lum
qonun-q oid alari bormi?
4. Naqsh deganda nimani tasawur etasiz?
5. N aqshning qanday turlari m avjud?
8 — B .N .O ripov
113

---

6. N aqsh kom pozitsiyasini yaratishning qanday q o n un -q oid alari 
bor?
7. H arf nim a va u qachon yaratilgan?
8. Siz n echa xil aifavit-harflam i bilasiz?
9. G azlam a haqida qanday m a’lumotga egasiz?
10. 0 ‘zbek milliy gazlam alariga qaysi gazlam alar kiradi?
Tasviriy s a n 'a tn i o 'rg an ish rasm chizishdan boshlan ganidek, 
talaba rasm chizish m alakasini egallay boshlashi bilan haykal- 
taroshlik ishlarini h am o'rgatish boshlanadi. Haykaltaroshlik ishlari 
b o 'y ic h a am aliy ishlar asosan loy va plastilin bilan bajariladi. Loy 
va p lastilin b ila n ish la sh n i m u v affaq iy a tli o 'z la s h t ir is h k o 'p
jih a td a n ish o 'r n in i tashkil etishga bog'liq.
Tayanch iboralar
G o 'z a llik
Bezatish
Ritm
S im m e triy a
O r n a m e n t
N a q s h
Islimiy
G irih
H a rfla r
I llustratsiya
M a tn oldi tasviri (п р и с т а в к а ) 
S o 'z oldi tasviri (insial)
M a tn oxiri ( к о н ц о в к а ) tasviri
Plakat
Afisha
E ’lon
Devoriy gazeta
M ozaika
Applikatsiya
G a n c h o 'ym ako rlig i
Y o g 'o c h o'ym akorlig i
M a y d o n
Xiyobon
Bulvar
Park
G a z lam a
Batist
C h it
Atlas
Beqasam
3.7. HAYKALTAROSHLIK
Loy va plastilin bilan ishlash
1 1 4

---

H aykaltaroshlik u c h u n texnik vositalar va m ateriallar: katta 
va kichik haykaltaroshlik dastgohi, n a tu ra u c h u n taglik, gipsni 
aralashtirish u c h u n qoshiq, katta va kichik c h o 'tk a (kist), shpatel, 
shakl sirtlarini tekislash u c h u n p ich o q c h a , c h u q u r va yoriqlarni 
o c h ish u c h u n iskana, gips yoki loyning o r tiq c h a jo y in i olish 
u c h u n qirqish va olish iskanalari, o'yish va qirqish u c h u n stek 
( p i c h o q c h a ) , s h a p a t i la s h u c h u n ste k , te k is la s h , p a r d o z l a s h , 
silliqlash u c h u n stek, y o g 'o c h bolta, turli o 'l c h a m va qalinlikdagi 
qirqish va k o 'c h irish iskanasi, quritish p echlari (m ufel pech i) 
kabilar.
H a y k a lta ro sh lik d a ishlatiladigan m ateriallar: loy, plastilin, 
gips, y o g 'o c h , tosh , se m e n t, s h o m o t , sim, polietilen m aterial 
va qopchalar, alebastr, shavn ip, g azlam a-latta kabilardan iboratdir.
H a y k a l t a r o s h l i k m a s h g 'u l o t l a r i n i t a s h k il e t i s h d a loy va 
plastilin bilan ishlash u c h u n 20x30 sm.dagi taxtacha, suv u c h u n
likopcha, q o 'l artish u c h u n la tta -m a te rial va asb o b -u sk u n a la r, 
rezina o 'c h ir g 'i c h va q a la m la r hozirlanadi.
H aykaltaroshlikning asosiy materiali loy b o'lib, uni talabaning 
o 'z i tayyorlaydi.
Loy o ' z xossasiga k o 'ra y u m sh o q , y opishqoq, ilashuvchan 
h a m d a istalgan shaklga kirish xususiyatiga ega b o 'lish i kerak. 
B u n d a y l o y n i t a y y o r l a s h u c h u n j i g a r r a n g , q o ' n g i r t u p r o q
tanlan adi. T u p r o q ikki xil, y a ’ni, q u ru q va yog'li b o'ladi. Yog'li 
tu p ro q q u r u q t u p ro q q a n isb a ta n n a m r o q , d o n a d o rlig i yu qo ri, 
y o p i s h q o q , y u m s h o q , te k is la n is h va p a r d o z l a n i s h xususiyati 
yaxshi bo'ladi. T u pro qn i tekshirish u c h u n u suvga solinadi, so'ngra 
yopishqoqligi h a m d a plastikligi tekshiriladi.
Loy ta y y o r la n a d ig a n t u p r o q yaxshilab eziladi va e la k d a n
o'tkaziladi. S o 'n g ra uni y o g 'o c h yoki plastmassa idishga solib, 
suv quyiladi, suv to 'la s h im d irilg a n d a n s o 'n g 1—2 kun saqla- 
nadi, s o 'n g r a y a n a suv quyib, aralashtiriladi. Loy y o p ish q o q , 
yaxlit m assali, q o 'lg a y o p i s h m a y d ig a n , yaxshi silliq lanish va 
elastiklik holatiga yetg u n c h a ishlanadi. S o 'n gra loyni polietilen 
xaltaga solib, havo o 'tk a z m a y d ig a n holda o 'r a b qo'yiladi. U n d a n
bir n e c h a m a s h g 'u lo td a foydalanish m u m k in . Shu h olda loyni 
ikki-uch oy yoki yillab saqlash m um kin .
115

---

Loy q a n c h a k o ‘p saqlansa, u n in g yopishqoqlik, elastiklik va 
silliqlanish xususiyati sh u n c h a ortib boradi.
M a s h g 'u lo tla r d a tayyorlab q o ‘yilgan loydan m a 'l u m qismi 
kesib olinib, unga ya n a ishlov beriladi. Q o i g a yopishm aydigan 
holga kelgunga q a d a r ishlanadi. Loy q o i g a y o p ish m a y d ig a n , 
plastiklik holati yaxshi b o i s a , b u n d a y loydan h ar q a n d a y shaklni 
yasash m u m k in b o i a d i .
H a y kaltaroshlikning ikkinchi m ateriali plastilindir. M a k ta b ­
gacha tarbiya m uassasalarida, m ak tab larda va pedagogika kollej- 
larining haykaltaroshlik m ash g ‘ulotlarida eng k o ‘p qo'llaniladig an 
material plastilindir.
Plastilin tayyor holda d o 'k o n d a n sotib olinadi. Plastilin maxsus 
loydan, p o ro sh o k la rd a n , ularga y og ‘ va turli pig m e n tla r q o 's h ib
tayyorlanadi. Plastilin bir yoki bir nec h a ranglarda b o i a d i . Plastilin 
issiqda y um sh ab , sovuqda qotish xususiyatiga egadir. Shu boisdan 
plastilin sovuq x o n a d a saqlansa, uni ishlatish oldidan issiq suvga 
solib olish lozim . Plastilinni q o l d a b iro z ushlab, ezib turilsa, 
albatta u yu m shay d i va ish holati yaxshilanadi. A m m o uni q o l d a
uzoq ushlab turilsa, o ‘z holatini y o ‘q o ta boshlaydi.
Loy va p lastilin b ila n b a ja r ila d ig a n b a r c h a ishlar q o l d a
bajariladi.
M a i u m k i , loy va p la s tilin b ila n ish la sh ikki u s u ld a — 
c h o ‘zish va uzib-yopishtirish bilan am alg a oshiriladi.