B mengliyev, G. Tojiyeva

 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriq: 
1.Lison nima? 
2. Lison va nutqning farqlanishini misollar bilan tushuntiring. 
3.Til va nutq hodisalarini ilk bor farqlab yondashish tilshunoslikda qachon va qaysi olimlar ta’limotida shakllangan? 
4. Lison va nutq munosabatiga dialektikaning qaysi kategoriyalari asosida yondashiladi? 
5. Lisoniy va nutqiy birliklarni sanang. Ular orasida qanday farqlar bor? 
6. Lisoniy va nutqiy birliklarni o‘zaro farqlab o‘rganishning ahamiyati nimada? 
7.Tilshunoslikning qaysi yo‘nalishi til hodisalariga til va nutq farqlanishi asosida yondashadi?
 
 
Asosiy adabiyot: 
1.Азизов О. Тилшуносликка кириш. Тошкент, 1996. 
2.Баскаков Н.А., Содиқов А.С., Абдуазизов А.А. Умумий тилшунослик, Тошкент, 1979. 
3. Усмонов С. Умумий тилшунослик. Тошкент, 1972. 
Yordamchi adabiyot: 
1. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, 1993. 
2. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент, 1995.
 
 
Mavzu: Til birliklarining o‘zaro munosabati. Sintagmatik, paradigmatik va ierarxik munosabatlar 
 
Reja: 
1. Paradigma va paradigmatik munosabat haqida tushuncha. 
2. Sintagmatik munosabatning lisoniy va nutqiy xususiyati. 
3. Sintagmatik va sintaktik aloqa. 
4. Til birliklari orasidagi ierarxik munosabatlar. 
5. Lisoniy ziddiyat va uning turlari. Noto‘liq, darajali, teng qiymatli ziddiyatlar. 
Mavzu bo‘yicha tayanch tushuncha: 
Til birliklari orasidagi munosabat, paradigma, paradigmatik qator, sintagmatik aloqa, sintaktik aloqa, ierarxiya, lisoniy ziddiyat, 
noto‘liq ziddiyat, darajali ziddiyat, teng qiymatli ziddiyat, ziddiyatning kuchli a’zosi, ziddiyatning kuchsiz a'zosi, binar ziddiyat, ternar 
ziddiyat. 
Til va nutq birliklari orasidagi muhim farqlardan yana biri til birliklarining tanlanishga imkon beradigan paradigmalarda, nutq 
birliklarining esa tanlanish asosida birin – ketinlikda birlashadigan hosilalar - sintagmalarda voqe bo‘lishidir. Lisoniy birliklar bir-birini 
eslatib turish xossasiga ega. Masalan, [a] fonemasi [o] fonemasini, [u] fonemasi [o‘] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. 
Lekin [a] fonemasi dabdurustdan [q] yoki [g‘] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim – unli va undosh tizimiga kiradi. Bir-birini 
eslatuvchi birliklar umumiy o‘xshash belgilarga ega bo‘ladi. Masalan, kelishik shakllarining umumiy belgisi “so‘zni so‘zga bog‘lash”, 
ammo ular farqli belgilarga ham ega bo‘luvi shart, ya’ni qaratqich kelishigi otni otga, tushum kelishigi otni fe’lga bog‘laydi. Yoki unli 
fonemalar “sof ovozga egalik” umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgilarga ham ega: [a] lablanmaganlik, [o] lablanganlik 
farqlovchi belgilariga ega.
Umumiy belgilari asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har bir o‘ziga xos belgilari bilan boshqasiga qarama-
qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi p a r a d i g m a deyiladi. Paradigmani tashkil etuvchi birliklar paradigma a’zolari deb yuritiladi. 
Paradigmada kamida ikkita a’zo va ular bir lisoniy sathga mansub bo‘lishi shart. Bir paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat