|
Moyli ekinlarda dala tajribalari
olib borish
128
14-jadval
Hosilning tarkibi
Ekin turi
tup
soni/m
2
Bir tupda
meva soni
dona
Bir
mevada
urug‗ soni
dona
Bir
o‗simlikd
a urug‗
vazni
, g
1000ta
urug‗ning
vazni
Biologi
k hosil
ga/s
Laboratoriya mashg‗ulotlarida biologik hosil qabul qilingan
texnologik tadbirlarni ta‘siri evaziga olinganligini ham aniqlash mumkin.
Hosil tarkibini hisobli 20-24ta o‗simlikda ham aniqlash mumkin.
Kungaboqar metodikasi
Madaniy kungaboqar H. annuus L.Helianthus avlodiga mansub
bo‗lib,bu avlod o‗ziga 108 ta turni birlashtiradi. SHundan faqat bir yillik -
HelianthusannuusL va ko‗p yillik H tuberosus L. Dala ekinlari sifatida
ahamiyatga ega.
Kungaboqarning kolleksiyasi namunalari respublikamiz sharoitida
uch yil davomida o‗rganiladi. Kungaboqar Markaziy Osiyoda keng
tarqalgan moyli ekinlar orasida chetdan changlanishga moilligi o‗ta
kuchliligi bilan ajralib turadi.SHu sababdan kungaboqar kolleksiyasini
o‗rganish bilan bir yo‗la keyingi yil uchun urug‗lik tayyorlash maqsadida
sun‘iy izolyasiyadan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun
gullash davrining boshlanishidan oldin o‗simliklarning hosil savatchalari
marli qopchalar bilan izolyasiyalanadi.Bu faqat urug‗lik uchun tanlangan
o‗simliklarda amalga oshiriladi. Kolleksiya namunalarining urug‗larni
ekishga tayyorlash jarayonidagi asosiy vazifa ― ekish qaydnomasi ― ni
quyidagi jadval asosida to‗g‗ri tayyorlashdir.
15-jadval
Kungaboqar namunalarning ekish qaydnomasi (sana )
№
Bo‗lma
raqami
O‗z O‗ITI
katolog
nomeri
Namuna
nomi
Kelib
chiqishi
Urug‗
etishtirilgan
Joy va yili
Urug‗
ekilgan
sana
1
2
3
4
5
6
129
U
rug‗lar 70x30 sm sxemada olti metr kvadratli bo‗lmalarga erta bahorda
yoki g‗alla ekinlaridan keyin takroriy ekin sifatida (ertapishar nav va
namunalar) qaytariqsiz qo‗lda ekiladi. Har bir uyaga ikki donadan urug‗
ekilib, unib chiqqan maysalar ikki-uchta chinbarg chiqarganda yagonalash
o‗tkaziladi.
YAganalashda
uyadagi
nimjon
o‗simlik
tanlanib,
qoldirilayotgan niholning ildiziga zarar etkazmaslik uchun qaychida qirqib
olinadi. Har bir bo‗lmada 30 donadan o‗simlik qoldiriladi. Andoza nav har
10 ta bo‗lmadan keyin takror ekiladi. Bo‗lmalar orasida 50-70 sm
kenglikdagi yulakchalar qoldiriladi.
Kungaboqar
kolleksiyasi
pitomniklarida
quyidagi
fenologik
kuzatishlar dala jurnaliga qayd etib boriladi:
-ekilgan vaqti ;
-maysalarning paydo bo‗lishi; ( 10 va 75%);
-hosil savatchasining shakllanishi (10 va 7%);
-gullash( 10 va 75%);
-gullashdan oldingi o‗simliklar soni;
-urug‗larning pishib etilishi(10 va75%);
-
maysalarning
to‗la
unib
chiqishidan
hosil
savatchasining
shakllanishigacha bo‗lgan davr (kun)
-maysalarning to‗la unib chiqishidan gullashgacha bo‗lgan davr;
- gullashdan pishish davrigacha bo‗lgan davr;
-maysalarning to‗la unib chiqishidan pishish davrigacha bo‗lgan davr;
hosilni yig‗ishtirish davri.
Hosilni yig‗ishtirib olishdan avval ko‗z bilan chamalash usulida
namunalarga baho beriladi:
a) o‗simlikning fenotipik belgilari bo‗yicha bir xilligi ( bir xil yoki
har xil)
b) hosil savatlari bo‗yicha ( 1-yaxshi,2-o‗rta,3-kuchsiz);
v) hosildorligi bo‗yicha (1-yaxshi,2- qoniqarli,3-yomon).
SHundan so‗ng ekilgan har bir bo‗lmada 10 donadan eng yaxshi
o‗simliklarda quyidagi biometrik o‗lchov ishlari olib boriladi:
-o‗simlik bo‗yi
-shoxlanishi (1 ball- yo‗q,2 ball- bor);
-barglarning umumiy soni, dona;
-yashil barglar soni ,dona;
-barg plastinkasining bo‗yiga va eniga bo‗lgan o‗lchamlari ( yuqoridagi
6-8 barglar) sm;
-barglarning so‗lishi (ball);
130
-hosil savatchasining diametri (old tomonidan o‗lchanadi),sm;
-hosil savatchasining og‗ish burchagi , ball; ( 1-yo‗q, 2-kuchsiz, 3-
o‗rtacha,4-kuchli);
-kasalliklarga chidamliligi, ball; ( 1-kasallangan o‗simliklar yo‗q,2- ball
1-25 % gacha o‗simliklar kasallangan, 3-ball 26-50 % gacha o‗simliklar
kasallangan , 4-ball 51-75 % gacha o‗simliklar kasallangan, 5-ball 75-
100% gacha o‗simliklar kasallangan);
-hosil savatchasining to‗la emasligi ball (1-ball markaziy qismida puch
urug‗lar yo‗q, 2-ball –kam,3-ball-o‗rtacha,4-ball kuchli);
-hosil savatlarining soni;
-o‗simliklarning bir xilligi
O‗simlik balandligi maxsus tayyorlangan lineykalarda (4m) o‗simlik
ildiz bo‗g‗zidan toki poyaning hosil savatchasi bilan tutashgan qismigacha
o‗lchanadi.O‗simliklarning kasallikka chidamliligi to‗la gullash davrida 5
balli sistema bo‗yicha aniqlanadi.Kasalliklardan asosan zang,so‗lish,
dog‗larning paydo bo‗lishi, botritis, sklerotina, un shudring kasalliklari
respublikamiz sharoitida uchraydi.
So‗lish kasalligi asosan barglarda kuzatilib, ularda to‗q jigarrang
dog‗lar paydo bo‗ladi.Botritis kasalligida o‗simlikning poyasi va
savatchalari kulrang momiqsimon chirish kuzatiladi. Sklerotina yoki xo‗l
oq chirish kasalligi asosan o‗simlik ildiz bo‗g‗zi, poyasi va savtchalarida
kuzatiladi.Bu kasallik paydo bo‗lgan o‗simliklar darhol daladan olib
chiqilib yoqib yuborilishi lozim, aks holda kasallik tarqatuvchi qora
sklerotsiya tuproqqa tushadi va unda qishlab qoladi. Un shudring kasalligi
asosan o‗simlikning yosh davrida paydo bo‗lib, uni o‗stirmay qo‗yadi.
Barg plastinkalari kichrayib, bo‗g‗im oraliqlari kalta bo‗lib qoladi.
Kasallik kulrang- oq rangda barg plastinkasining orqa tarafida kuzatiladi.
O‗simliklarni qurg‗oqchilikka chidamliligi asosan kunning issiq
paytlari barglarning so‗lishi va savtchaning markaziy qismini to‗la
urug‗lanmaganligi bilan aniqlanadi.Barglarning issiq paytida so‗lishi va
savtchalarning to‗la emasligi ballarda:
1-so‗lish yo‗q; 2-kuchsiz; 3-o‗rtacha; 4-kuchli.
O‗simliklar turli ob-havo va tuproq sharoitlarida etishtirilayotganda
(sho‗r erlar, er osti suvlarining satqiga, tuproqning mexanik tarkibiga)
ularga ushbu hollarning ta‘siri aniqlanadi va kuzatish jurnaliga qayd etib
boriladi.
Hosilni bo‗lmadagi o‗simliklarning 75% savtchalarning qirg‗og‗idagi
bargchalari jigarrang tusga kirganda savatchalarning orqa qismi
131
sarg‗ayishi bilan yig‗ib olinadi. Urug‗ solinayotgan paketchalarda
bo‗linmaning tartib raqami, namunalarning katolog yoki introduksiya
raqami, nomi, vatani, yig‗ib olingan o‗simliklar soni, hosil etishtirilgan
joyning nomi va yili ko‗rsatiladi.
Kalleksiya namunalari usti yopiq, shabada esib turadigan ayvonlarda
marli qopchalarda quritiladi va quyidagi belgilari bo‗yicha laboratoriya
sharoitida o‗rganiladi:
-
urug‗lar tozalanadi;
-
namuna urug‗larning rangi;
-
urug‗ning shakli;
-
1000 dona urug‗ning og‗irligi;
-
bitta o‗simlik mahsuldorligi;
-
bir metr kvvadratdagi hosildorlik;
-
urug‗ tarkibidagi moy miqdori;
-
mag‗zining chiqimi.
Nazorat topshiriqlari
1.
Moyli ekinlarga qaysi ekinlar kiradi?
2.
Kungabokarninng ko‗chat qalinligi qanday aniqlanadi?
3.
Kungabokarda qanday fenologik kuzatuvlar olib boriladi?
4.
Kungabokarninng hosildorligi qanday aniqlanadi?
Do'stlaringiz bilan baham: | 
