B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov

 
 
 
 
7-jadval
Chippoletta suv o‘lchagichning o‘lchamlari 
t/r 
Suv o‗lchagichning qisimlari 
Suv o‗lchagichning ostonasi kengligi, 
sm 
25 
50 
75 
100 
1. 
Ostonaning kengligi 
25 
50 
75 
100 
2. 
Suv o‗tadigan teshikning yuqori 
qismining kengligi 
32 
58,7 
89,8 
11,1 
3. 
Suv oqib o‗tadigan teshikning 
balandligi 
15 
18 
30 
36 
4. 
Tunika ramaning bo‗yi 
52,1 
78,7 
100,8 
138,1 
5. 
Tunika ramani balandligi 
27 
30 
42 
48 
6. 
Ostona bilan yoki qirralar 
o‗rtasida hosil bo‗ladigan 
burchaklar kattaligi 
104 
104 
104 
104 
Agar tajribaning biror varianti uchun 100 m. kub ga miqdorda 
sug‗orish me‘yori belgilangan variant bo‗lsa, variantning maydoni 760 m
2
.

---

73 
bo‗lganda, shu variant uchun berilishi kerak bo‗lgan suv miqdorini 
aniqlaymiz.
10000 – 1000 m
3
.
760 – X X = 
variantlarga, ya‘ni to‗rtta variantga 76 x 4 = 304 m. kub. suv berish kerak. 
Chippoletta suv o‗lchagichining ostonasi va o‗tgan suv bosimi 
vaqtini hisobga olib, belgilangan suv o‗tguncha sug‗orishni davom 
ettiramiz. Oqib chiqib kelayotgan suv miqdori ham alohida o‗lchagich 
bilan o‗lchanib oqib kelayotgan suv miqdoridan chiqarib yuboramiz. 
DALA TAJRIBALARIDA BEGONA O‘TLARNI 
HISOBGA OLISH USULLARI 
Qishlok xo‗jalik ekinlaridan yuqori va samarali hosil olish uchun 
tuproq unumdorligini oshirish bilan birga mavjud bo‗lgan begona o‗tlarga
qarshi kurash olib borish kerak.
Hozirgi kunda jadallashtirilgan texnologiya asosida qishloq xo‗jalik 
ekinlaridan yuqori hosil olish masalasi ko‗tarilgan bir vaqtda begona o‗tlar 
makkajo‗xori doni va paxta hosildorligini 10-15% gacha pasaytirmoqda va 
hosilning sifatini yomonlashtirmoqda. Begona o‗tlarga qarshi 
kurashiladigan agrotexnnik omillar bilan bir qatorda begona o‗tlarga qarshi 
maxsus almashlab ekish tizimlarini ishlab chiqish va uni tadbiq etishdan 
iboratdir. Hozirda qo‗llaniyotgan g‗o‗za – beda almashlab ekish 
sxemalarida mavjud bo‗lgan begona o‗tlardan 60% ni kam yillik va 
40%ni ko‗p yillik o‗tlar tashkil kiladi. Begona o‗tlar turlarining ko‗pligi va 
xillari ko‗p jihatdan tajriba o‗tkazilaetgan maydonlarning tuproq iqlim 
sharoitiga bog‗lidir.
Begona o‗tlar bilan dala tajribalari olib borishda ularni hisobga olish 
asosan uch xil usulda foydalaniladi . 
1.
Son bo‗yicha aniqlash. 
2.
Son og‗irlik usulida aniqlash. 
3.
Ko‗z chamalab aniqlash. 
Dala tajribalarida begona o‗tlarni hisobga olishda kuzatuvchi qaysi 
usuldan foydalanib uni aniqlashi tajribaning maqsadiga, mazmuniga 
olinadigan ma‘lumotlarini qaysi maqsadda foydalanishi hamda 
ma‘lumotlarning aniqlik darajasiga bog‗liqdir. Agarda tajribada 
o‗rganilayotgan ishning ta‘siri begona o‗tlarga bevosita bog‗liq bo‗lsa, u 
holda aniq usullarda ya‘ni son va son og‗irlik usullarida aniqlash 
maqsadga muvofiqdir. Boshqa turdagi agrotexnik tajribalarda, ya‘ni 

---

74 
agrokimyoviy, sug‗orish va tuproqga ishlov berish kabi begona o‗tlarga 
bevosita ta‘sir o‗rganilayotgan dala tajribalarida esa ko‗z chamalab 
aniqlash usullaridan ham foydalanish mumkin. 
Begona o‗tlar bilan dala tajribasi olib borishdan oldin shu 
maydonning begona o‗t bilan ifloslanganlik darajasini ko‗rsatuvchi 
kartasini ishlab chiqish zarur. Buning uchun shu maydonning 5-15 metr 
ichiga kirib, har tomonlari 0,5 metrdan, yuz esa 0,25 m. kv. bo‗lgan 
ramkalarga to‗g‗ri keladigan begona o‗tlar soni aniqlanadi. Maydonni 
diagonaliga yurib 10-15 joyiga ramka qo‗yib, shu ramkaga (0,25 m, 
kv, yuzaga) to‗g‗ri kelgan o‗rtacha begona o‗tlar turlari va sonlari 
aniqlanadi. Keyin esa 1 m, kv, yuzaga to‗g‗ri kelgan begona o‗tlar soniga 
aylantiriladi. 
G‗o‗za bilan dala tajribasi olib borishda esa ekish sxemasiga yoki 
qator orasining kengligiga mos keladigan ramkalardan foydalaniladi. Agar 
qator orasi 60 sm, bo‗lganda 0,6x1,67 m=1 m, kv.lik, qator orasi 90 sm 
bo‗lgan 0,9x1,11m=1 m, kv.lik ramkalardan foydanilsa, olib boriladigan 
hisob-kitob ishlarini osonlashtiradi. Begona o‗tlarni hisobga olishda esa bir 
variantning hisobga olish maydonidan 10-15 ta namunaga to‗g‗ri 
keladigan begona o‗tlar soni va turlari aniqlanib, dastlab o‗rtacha 1 m, kv, 
keyin esa hisoblash maydonning va 1 gektar maydonga to‗g‗ri keladigan, 
ya‘ni mavjud bo‗lgan begona o‗tlar soni aniqlanadi. Begona o‗tlar soni 
ballar bilan belgilanib, dalani begona o‗tlar bilan ifloslanganlik darajasiga 
qarab baholaniladi. Baholashda esa uch ballik sxema ostida tuzilgan 
quyidagi jadvaldan foydalaniladi: