B. B. Umarov BuxDU, "Кimyo" kafedrasi professori, kimyo fanlari doktori, professor

8-маъруза. Ноэмпирик ҳисоблаш усуллари
Yarim empirik hisoblash usullarda Xartri-Fok-Rutan tenglamasi molekula tarkibidagi elektronlarning faqat bir qismi (p-elektronlar yoki valent elektronlar) o’rtasidagi o’zaro ta’sirlashishlarni inobatga olgan holda, bir qator soddalashtirishlar asosida hisoblaniladi. Bu ko’rinishdagi soddalashtirishlarning o’rni gamiltonian tuzib chiqilayotganda tajriba ma’lumotlari asosida tanlab olingan empirik parametrlar bilan to’ldiriladi (kompensatsiyalanadi). Yarim empirik usullarda parametrlarning aniq tartibda tanlab olinishi hisobiga molekulaning ayrim fizik-kimyoviy xususiyatlarini to’g’ri ifodalashga muvafaq bo’linadi, jumladan ularning gomologik birikmalar qatori bo’yicha o’zgarishlarini aniqlash imkoni tug’iladi.
Yarim empirik usullarning rivojlanishida differensial qoplanishni umuman e’tiborga olmaydigan –nol holatdagi differensial qoplanish (ingliz tilida ZDO – Zero Differential Overlap) yaqinlashuviga asoslangan usullar katta rol o’ynadi. Bu yaqinlashuv usuli 1953 yilda bir-biridan mustaqil holatda Parizer va Parr hamda Popl tomonidan kiritilgan (shu sababli PPP usuli deb ham nomlanadi).
Nol holatdagi differensial qoplanish (NDQ) yaqinlashuvining asosiy maqsadi –hisoblashlarni sezilarli darajada soddalashtirishga qaratilgan. NDQ yaqinlashuvining ikki elektronli integralga tadbiq etilishi alohida darajada muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu holat barcha uchta va to’rtta markazli integrallar, va shuningdek ko’pgina bir va ikki markazli integrallarni mustasno qilishga olib keladi.
NDQ yaqinlashuviga asoslangan usullardan biri, 1965 yilda J. Popl tomonidan yaratilgan CNDO (Complete Neglet of Differential Overlap – differensial qoplanishni umuman inobatga olmaslik) usuli va uning variantlari – CNDO/1 va CNDO/2 hisoblanadi. Bu usulda differensial qoplanish to’liq inobatga olinmaydi.
Differensial qoplanish deganda, aniqrog’i, ϕμ va ϕν funksiyalarning differensial qoplanishi deganda ϕk hamda ϕl funksiyalarning umumiy hajmida I elektronni toppish ehtimoliyatiga aytiladi.
CNDO usulida ϕμ va ϕν funksiyalarning differensial qoplanishi (Sμν) kroneker deltaga (δμν ) teng deb olinadi δkl = ϕk(i) ϕl(i)) va to’liq parametrlanadi.
Shuning uchun ham ushbu usul differensial qoplanishni umuman inobatga olmaslik (CNDO) usuli deyiladi. Differensial qoplanishni inobatga olmaslik natijasida ko’pchilik ikki elektronli integrallarning hamda uch va to’rt markazli, yana shuningdek, almashinuv integrallarining qisqarishiga (hisoblanmasligiga) olib keldi. CNDO usulida ikki elektronli integrallardan faqat kulon integrali hisoblanadi.
Kulon integrali (J) - elektronlar-yadrolar, elektronlar-elektronlar kabi elektrostatik ta’sirlarni xarakterlaydi. А atomga tegishli μ electron faqat А atom ta’sir doirasida, В atomga tegishli ν electron esa faqat В atom ta’sir doirasida holatida energiyani hisoblaydi. CNDO usulida parametrlashda atomlarning ionlanish potensiali (I) va elektronga moyillik (A) qiymatlari ishlatilgan (-jadval).