B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

2.1. Gaz holatdagi parafin uglevodorodlar
Gaz holatdagi parafin uglevodorodlarga metan, etan, propan, bu-
tan va izobutan kiradi. Tabiiy gazlar bevosita yer qa’ridan qazib chi-
qariladi; tabiiy gaz ko‘pincha neft qazib chiqarishda yo‘ldosh gazlar
sifatida  ajralib  chiqadi;  ko‘p  hollarda  esa  alohida  kon  hosil  qilishi
mumkin.
Neftkimyo  uchun  stabilizatsiya  gazlari,  gaz-kondensat  konlari
uglevodorodlari, neftni qayta ishlashda hosil bo‘ladigan gazlar katta
ahamiyat kasb etadi.
Tabiiy gazning tarkibiga qarab ularni 2 guruhga: quruq va yog‘liq
gazlarga bo‘linadi.
Q‘uruq  gaz,  asosan,  metandan  tashkil  topgan  bo‘lib,  tarkibida
ozgina miqdorda etan ham bo‘ladi. Gaz tarkibida uglevodorodlardan
tashqari  uglerod  dioksid,  azot,  kislorod,  vodorod  sulfidlar,  gohida
geliy  ham  bo‘ladi.  Gaz  tarkibida  3–4%  dan  kam  bo‘lmagan  miq-
dorda  etan  bor  bo‘lsa,  –20ºC  da  uni  yengil  absorbsiya  moyi  bilan
absorbsiya  qilib  ajratib  olinadi  va  neftkimyo  sintezining  qimmatli
xomashyosi  bo‘lgan  etilenga  degidrogenlashda  ishlatiladi.  Gaz  tar-

---

19
kibidan 4% gacha etan ajratib olinadi, qolgan gazni atsetilen ishlab
chiqarishda yoki yoqilg‘i sifatida ishlatiladi.
Neftkimyo  uchun  qimmatli  bo‘lgan  yog‘li  (yo‘ldosh)  gazdir.
Yog‘li gaz komponentlarini 3 guruhga bo‘lish mumkin:
1) metan, etan va qo‘shimchalar (N
2
,CO
2
,O
2
va boshqalar), bosh-
qacha aytganda quruq gaz;
2) propan, butan–20 atmosfera bosimda va normal haroratda su-
yuq holatga o‘tadigan uglevodorodlar (suyultirilgan gazlar);
3)  pentan,  geksan  va  geptan–normal  sharoitda  suyuq  holatda
bo‘lgan uglevodorodlar (gaz benzini).
Chuqur  burg‘ilash  hajmlarining  oshishi  munosabati  bilan  neft-
kimyo  sintezi  xomashyolari  manbai  sifatida  gaz  kondensat  konla-
ri  tobora  ko‘proq  ahamiyat  kasb  etmoqda.  Kondensat  konlaridan
chiqqan  gaz  etan,  propan  va  butan  miqdori  bo‘yicha  tabiiy  hamda
yo‘ldosh gazlar oralig‘idan o‘rin oladi.
Kondensatsiyalangan komponentlarni, ya’ni suyulgan gazlarni va
gaz benzinini ajratib olish uchun 3 usul ishlatiladi:
1) kompression (bosim ostida haydash);
2) absorbsion (katta solishtirma yuzaga ega bo‘lgan materiallar –
masalan, faollangan ko‘mir bilan absorbsiyalash). Ushbu usul gazda
yuqori molekular komponentlar kam bo‘lganda ishlatiladi.
3) absorbsion (moy bilan absorbsiyalash).
Hozirgi paytda eng ko‘p qo‘llanilayotgan usul – absorbsion usul
bo‘lib, bunda 35 atmosfera bosim ostida turgan gazdan C
3
va undan
yuqori  uglevodorodlarni  absorbsion  moyda  eritib,  ajratib  olinadi.
Yutilgan uglevodorodlarni desorbsiyalash va absorbentni regenerat-
siya  qilish  to‘yingan  absorbtsion  moy  (yog‘li  moy)ni  isitish  orqali
amalga  oshiriladi;  shundan  so‘ng  absorbent  «ochiqqan  moy»  yana
absorbsiyaga yuboriladi. Yog‘dan ajratib olingan parafin uglevodo-
rodlardan gaz benzini olish uchun bosim ostida propan va butanlar
haydalib, so‘ng ajratish uchun jo‘natiladi.
Neftni  qayta  ishlash  zavodlarida  turli  jarayonlar  mavjud  bo‘lib,
ularda  neftkimyo  sintezi  uchun  xomashyo  bo‘lgan  gazlar  hosil
bo‘ladi. Yengil parafin uglevodorodlar, asosan, neftni to‘g‘ri haydash
jarayonida, dizel yoqilg‘isini gidrotozalashda va gidrokrekingda oli-
nadi.
Quyi molekular parafin uglevodorodlar neftkimyo sintezi uchun

---

20
qimmatli  xomashyo  hisoblanadi.  Etan  va  propan  neftkimyo  uchun
qimmatli xomashyo turi bo‘lgan etilen hamda propilenni olishga ish-
latiladi, butan va pentan esa sintetik kauchuklar olish uchun dastlab-
ki monomer bo‘lgan butilen, butadien va izoprenlarni olishda foyda-
laniladi.
Parafin  uglevodorodlar  nitrolash,  xlorlash  va  oksidlash  jara-
yonlarida  ham  ishlatilishi  mumkin.  Hosil  bo‘ladigan  nitroparafin-
lar (erituvchi), metilxlorid, xloroform, uglerod IV–xlorid, etil xlorid
(tetraetilqo‘rg‘oshin  olish  uchun  ishlatiladi),  formaldegid,  metanol,
atsetaldegid va boshqalar qimmatli moddalar hisoblanadi.