|
8.27.Sitoplazmatik irsiylanish
Yadrodan tashqari, xromosomaga bog‗liqmas o‗zgaruvchanlik deb ham ataladi. Irsiyatning bu
shakli o‗z-o‗zidan ko‗payuvchi sitoplazma organoidlariga bog‗liq. Ma‘lumki mitoxondriyalar,
plastidalar o‗z DNKsiga ega. Sitoplazmatik irsiyat shu organoidlarga bog‗liq, lekin yadro DNKsi
nazoratida yuzaga chiqadi. Masalan, o‗simliklarda olachiporlik belgisi ona avlodi orqali
irsiyatlanadi. Bunday o‗simliklarda plastidalarning ayrimlari xlorofil pigmentini hosil qilmaydi.
Hujayralar bo‗linishi jarayonida plastidalar notekis taqsimlanadi, natijada birlarda mozaik
ravishda oq dog‗lar paydo bo‗ladi. Agar tuxum hujayrada anomal plastidalar bo‗lsa, ulardan
rivojlanuvchi o‗simliklarda olachiporlik belgisi kuzatiladi. Zamburug‗ hujayralari
mitoxondriyalarida nafas fermentlari genlari va antibiotiklarga chidamlilik genlari aniqlangan.
Bakteriyalarda halqasimon DNK molekulalari – plazmidalar aniqlangan. Ular tarkibida erkaklik
jinsiy F faktori, antibiotiklarga chidamlilik R faktori mavjud. Patogen (kasallik keltirib
chiqaruvchi) bakteriyalar va ichak bakteriyalari (kasallik keltirib chiqarmaydi, R faktori mavjud)
orasida konyugatsiya kuzatilishi mumkin. Bunda ichak bakteriyalarini R faktori patogen
bakteriyalarga o‗tib, ularda antibiotiklarga chidamlilikni hosil qiladi. Irsiyatning sitoplazmada
joylashgan faktorlarini plazmogenlar, ularning majmuasini esa plazmon (plazmotip) yoki sitotip
deyiladi. Odamda ko‗p irsiy kasalliklar mitoxondriya genlariga bog‗liq va ular faqat onadan o‗g‗il
va qizlariga o‗tadi. Sitoplazmatik irsiyat organizmlar moslanuvchanligini ta‘minlashda katta
ahamiyatga ega. Sitoplazmatik irsiyat tufayli mitoxondriyalar, xloroplastlar, plazmidalar tashqi
muhit – sharoitlariga bevosita moslashadi va organizmning o‗zgargan sharoitlarga tez javob
reaksiyasini ta‘minlaydi.
8.29.Irsiy o„zgaruvchanlik
Irsiy o‗zgaruvchanlik genotipik o‗zgaruvchanlik deb ham ataladi. Uni kombinativ va mutatsion
o‗zgaruvchanliklarga ajratiladi. Kombinativ o‗zgaruvchanlik. Bunda genlar tuzilishi o‗zgarmaydi,
genotipda yangi genlar majmuasi hosil bo‗ladi. Jinsiy ko‗payuvchi organizmlarda kombinatsion
o‗zgaruvchanlikning quyidagi mexanizmlari mavjud:
1. Meyozda xromosomalarning mustaqil taqsimlanishi;
2. Otalanish jarayonida xromosomalarning tasodifiy to‗plamihosil bo‗lishi;
3. Krossingover natijasida genlar rekombinatsiyalanishi.
Jinssiz ko‗payuvchi mikroorganizmlarda kombinativ o‗zgaruvchanlikning o‗ziga xos
mexanizmlari: transformatsiya va transduksiya mavjud.
156
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Transformatsiya – hujayra irsiyatning unga yot DNK kirishi natijasida o‗zgarishi. (Griffit – 1928,
Everi – 1944).
Transduksiya – irsiy axborotni bir hujayradan ikkinchisiga viruslar (bakteriofaglar) orqali
ko‗chirilishi.
Mutatsion o‗zgaruvchanlik – irsiy axborotning tuzilishi va miqdori o‗zgarishi natijasida kelib
chiqadi.
Mutatsiyalarning sababiga ko‗ra spontan va industirlangan mutatsiyalarga ajratiladi.
Qanday hujayralarda va hujayraning qaysi qismida o‗zga rishlarga qarab generativ, somatik, yadro
(xromosoma) va sitoplazmatik mutatsiyalar tafovut etiladi. Fenotip o‗zgarishiga qarab:
ko‗rinadigan (morfologik, fiziologik) va bioximiyaviy mutatsiyalar mavjud. Organizmning hayot
faoliyatiga ta‘siriga qarab: letal, yarimletal, shartli letal, steril, neytral, kuchaytiruvchi mutatsiyalar
mavjud. Irsiy axborotning qanday tuzilish darajasida o‗zgarishiga qarab: genom, xromosoma va
gen mutatsiyalari tafovut etiladi.
.
157
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
1.Replikatsiya boshlanguncha DNKning o‗zgargan qismi fermentlar yordamida kesib
tashlanadi va normal azotli asoslar bilan tiklanadi.
2. Replikatsiya jarayonida yuqoridagi o‗zgarishlar replikatsiya davrida amalga oshiriladi.
3. Replikatsiyadan keyin oqsillar, fermentlar faolligi o‗zgarishiy o‗li bilan amalga oshiriladi.
Xromosomalar ichi mutatsiyalariga, inversiya, duplikatsiya va deletsiya misol bo‗ladi
xromosomalararo mutatsiyalarga esa – translokatsiya misol bo‗ladi
Gen mutatsiyalari (transgenatsiyalar). Hujayrada replikatsiya va reparatsiya jarayonlari buzilishi
natijasida kelib chiqadi. Gen mutatsiyalari xillari quyidagi jadvalda aks ettirilgan
158
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
Do'stlaringiz bilan baham: |
