B. A. Xakimov biologiya fanidan masalalar

 
 
 
 
 
 
 

---

162 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42
9 Bob Seleksiya. 
9.1.O„simliklar seleksiyasi. 
Madaniy o‗simliklarning kelib chiqish markazlari. Seleksiya ishlarining samarasi duragaylash 
uchun tanlab olingan dastlabki materialning irsiy xilma-xilligiga bog‗liq. Shuning uchun ham 
seleksionerlar yovvoyi o‗simliklarning xilma-xilligidan foydalanadilar. Seleksiyada bunday 
yondashishning ahamiyatini buyuk genetik va seleksioner Nikolay Ivanovich Vavilov birinchi 
marta ta‘kidlagan edi. Uning rahbarligida planetamizning turli regionlariga ilmiy ekspeditsiyalar 
tashkil qilindi va madaniy va yovvoyi o‗simliklarning xilma-xil namunalari to‗plandi. O‗tkazilgan 
ekspeditsiyalar natijasida 160 mingdan ortiq o‗simliklarning turlari va navlari to‗plandi. Bu 
to‗plangan boy materialdan seleksionerlar o‗z ilmiy va amaliy ishlarida foydalandilar. Hozirgi 
vaqtda bu kolleksiya 320 mingdan ortiq namunalarni o‗z 
ichiga oladi. O‗simliklarning planetaning har xil regionlarida tarqalishini analiz qilish natijasida 
N. I. madaniy o‗simliklarning tarqalish qonuniyatlarini aniqladi, eng qadimgi dehqonlik 
markazlarini kashf qildi va natijada madaniy o‗simliklarning quyidagi 8 ta kelib chiqish 
markazlarini ajratib berdi:
1. Sharqiy Osiyo (Xitoy) markazi – choy, soya, tariq, nasha kabi ko‗plab o‗simliklar vatani. 
2. Janubiy Osiyo (Hindiston) tropic markazi – sholi, shakar qamish, choy, apelsin, limon, bodring 
kabi o‗simliklar vatani. 
3. O‗rta Osiyo (Janubi g‗arbiy Osiyo) markazi – bug‗doy, suli, qovun, arpa, g‗o‗za, sabzi, uzum va 
boshqa o‗simliklar vatani. 
4. Old Osiyo markazi – yumshoq bug‗doy, suli, arpaning vatani. 
5. O‗rtayer dengizi markazi – karam, lavlagi, sholg‗om, turp, qattiq bug‗doy, 
zig‗ir, sabzi kabi o‗simliklar vatani.
6. Habashiston markazi – qattiq bug‗doy, qo‗qon jo‗xori, kofe, tarvuz o‗simliklari vatani. 
7. Markaziy Amerika markazi – makkajo‗xori, kakao, qovoq, paxta, tamaki vatani. 
8. Janubiy Amerika markazi – kartoshka, anjir, yeryong‗oq, qalampir vatani. 
Olimlarning keyingi o‗tkazilgan tadqiqotlari natijasida yana quyidagi markazlar aniqlandi: 
Avstraliya, Afrika, Yevropa – Sibir, Shimoliy Amerika. O‗zbekistonda madaniy o‗simliklar, 
ayniqsa g‗o‗za kolleksiyasini yaratish sohasidagi ishlar. G‗o‗za seleksiyasi va urug‗chiligi, 
o‗simlikshunoslik, genetika institutlarida olib borilmoqda. Faqat g‗o‗za kolleksiyasining o‗zida 
9000 ga yaqin navlar, yarim yovvoyi va yovvoyi shakllari mavjud. Bu kolleksiyani yaratishda 
O‗zbekiston olimlaridan G. S. Zaytsev, F. M. Mauyer, D. V. TerAvanesyan, A. A. Abdullayevlar 
katta xissa qo‗shganlar. O‗simliklar seleksiyasining nazariy asoslaridan biri N. I. Vavilov 
tomonidan yaratilgan irsiy o‗zgaruvchanlikning gomologik qatori qonunlaridir (bu to‗g‗rida 
avvalroq batafsil ma‘lumotlar keltirilgan).
Toshkent milliy universiteti genetiklari Akademik J. A. 
Musayev rahbarligida g‗o‗zaning juda ko‗p foydali belgilariga ega bo‗lgan gomozigotali liniyalari 
yaratilgan bo‗lib, bu kolleksiyadan g‗o‗za seleksiyasini rivojlantirishda keng foydalaniladi. 
Bu qonundan samarali foydalanish natijasida seleksionerlar bug‗doy, arpa, makkajo‗xori kabi 
o‗simliklarning har xil foydali xo‗jalik ahamiyatiga ega bo‗lgan navlarini keltirib chiqardilar. 
Qonunni faqat o‗simliklar uchungina emas, balki hayvonlar va mikroorganizmlarda ham qo‗llash 
mumkinligi aniqlandi. Masalan, odamda uchraydigan ko‗p irsiy belgilar va kasalliklar 
hayvonlarda ham uchraydi (avvalgi mavzularga qarang). 

---

163 
Xakimov Bahodir Absamatovich 91 971 61 42