B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

ommaviy ovqatlanish (boshqa 
tarmoq va sohalarga ham tegishli) korxona (shahobcha)larini asosiy fondi – 
bu ularni xo’jalik faoliyatini yuritishda bevosita va bilvosita ishtirok etadigan, 
bir yildan kam bo’lmagan muddatda xizmat qiladigan, mehnat vositalari 
qiymatining puldagi ifodasidir. 
Ushbu ta’rifdan kelib chiqib, asosiy fondlar – bu iqtisodiy kategoriyadir va 
xo’jalik faoliyatidagi iqtisodiy munosabatlarni shakllanish jarayonida ishtirok 
etadi.
Asosiy fondlar qiymat ko’rsatkich sifatida va uning natural-moddiy shakli 
hisob-kitob qilinadi, tahlil qilinadi va rejalashtiriladi.
Ommaviy ovqatlanish korxona (shaіobcha)lari asosiy fondi natural moddiy 
shakli bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish, ularni sotish (ayrim hollarda taqsimlash) 
va o’zi ishlab chiqargan mahsulotlarni o’z joyida iste’mol qilinishini ta’minlashda 
hamda sotib olgan tovarlarni sotish jarayonida ishtirok etadi. Bu jarayonlardan 
ishtirok etmaydiganlari ham mavjud. Ushbular nuqtai nazaridan asosiy fondlarni 
boshqa tarmoqlar va sohalardan farqli holda quyidagi guruhlarga taqsimlashni 
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: 

---

158 

mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan mehnat vositalariga 
(korxonani kuxnyasi va undagi jihozlar); 

ovqatlarni iste’mol qilishni ta’minlashda ishtirok etadigan mehnat vositalariga 
(ovqatlanish zaliga qarashli bino, inshoatlar, jihozlar); 

sotib olgan tovarlarni sotish jarayonida ishlatilayotgan mehnat vositalariga 
(bufet va undagi jihozlar); 

ma’muriy, ijtimoiy-madaniy funksiya, bajarayotgan mehnat vositalari 
(ma’muriy bino, inshoatlar, jihozlar, avtotranspotlar, meditsina, kutubxona, 
klublarga tegishli, atrofni go’zallashtirishga, tabiatni muhofaza qilishga, 
yong’inga qarshi xavfsizlikka tegishli va boshqa mehnat vositalari)ga.
Mehnat vositalarining quyidagilari asosiy fond tarkibiga kiritilmaydi: 
maxsus kiyimlar; oshxona dasturxoni va sochiqlari, idish tovog’i va anjomlari. 
Bular aylanma mablag’lari tarkibiga kiradi.
Bunday taqsimot asosiy fondlari funksional vazifasi bo’yicha o’rganish va 
baholashni ta’minlaydi.
Asosiy fondlarni natural-moddiy shakliga qarab har xil turlarga ham 
ajratiladi. Bunday turlanish tarkibi, darslikning 6.1.2-paragrafda keltirilgan.
Asosiy fondlarni baholanishi, ko’rsatkichlari savdoning asosiy fondlariga 
mos keladi va ulardan tegishlicha ommaviy ovqat korxonalari ko’rsatkichlarini 
ishlatish orqali foydalanishni tavsiya qilamiz (darslikni 6.1.2 va 6.1.3-
paragraflariga qaralsin) 
16.2. Ommaviy ovqatlanishda aylanma mablag’larni mohiyati, 
shakllanishi ishlatilishi va ko’rsatkichlari 
Takror ishlab chišarish jarayonini harakatlantiruvchi omillar-bular mehnat, 
kapital (mehnat vositalari va predmetlari), yer, tabiiy resurslardir.
Bu omillar oršali jamiyatda inson ehtiyojini šondirish uchun zarur bo‘lgan 
moddiy va ma’naviy boyliklar yaratiladi, iste’molchilarga yetkaziladi va iste’mol 
qilinishi tashkil etiladi. Bu jarayonda «er (tabiiy resurslar) – mehnat - ishlab 

---

159 
chišarish vositalari (kapital)» birlashtirilib takror ishlab chišarish jarayoni 
harakatlantiriladi.
Barcha tarmošlar va sohalarda faoliyatni harakatga keltiruvchi omillardan 
bo‘lib, mehnat vositalari va predmetlari hisoblanadi.